In Amerika en de meeste landen om ons heen gebeurt het al: vonnisafspraken tussen aanklagers en verdachten en hun advocaten. Verdachten tekenen dan voor een lagere straf in ruil voor medewerking. In Nederland gaan stemmen op om met plea bargaining de enorme overbelasting van het rechtssysteem aan te pakken. Want dankzij afspraken vooraf kunnen veel meer zaken efficiënter afgehandeld worden.
Vooral zaken rondom de zware drugscriminaliteit zijn tijdrovend. Het zijn ingewikkelde onderzoeken naar verbanden tussen criminelen en complexe geldstromen, waardoor veel van dit soort zaken moeizaam verlopen. Criminelen blijven daarbij vaker buiten de greep van justitie en krijgen zelfs steeds meer invloed op de samenleving, dankzij de enorme winsten die ze maken. Ze ondermijnen zo de rechtsstaat, zeggen velen.
"Er gaan miljarden in om en het is heel moeilijk strafrechtelijk aan te pakken", zegt Rienk de Groot, politiecommissaris in het district West-Brabant-Zeeland. "Het is zo groot en zo veel dat we alles in werking moeten zetten om de uitwassen te bestrijden en onze samenleving te beschermen."
'Een schijntje'
Universitair docent Strafrecht Laura Peters kent de praktijk van het district van commissaris De Groot. "Je ziet in West-Brabant-Zeeland een heel grote toevloed aan ondermijning. Daar is de ervaring van één van de officieren dat driehonderd zaken zijn aangebracht waarvan er maar zes tot een veroordeling hebben begeleid. Dat is een schijntje."
Ze doet al jarenlang onderzoek naar efficiënte strafprocedures, en dan met name naar buitenlandse rechtssystemen. "Je ziet het met name in ondermijningszaken dat gemeenten en burgemeesters klagen over de ellenlange rechtszaken om criminelen veroordeeld te krijgen. Daarom wil ik een discussie aanzwengelen of we ondermijning nog moeten aanpakken via het strafrecht."
Peters wijst erop dat juist de grote criminelen in het voordeel lijken te zijn. "De ondermijning-zaken typeren zich doordat we een vermogende verdachte hebben, die vaak veel geld heeft verdiend aan zijn delicten. Die kunnen dus een goede advocaat inschakelen." Zo weten rijke criminelen strafprocessen te rekken en te frustreren, aldus Peters.
Wat je doet is afspraken maken met de andere kant, zonder dat er echt een onafhankelijk persoon naar kijkt.
Bij haar onderzoek bleken alle Nederlandse juristen positief te denken over vonnisafspraken zoals in andere landen. Maar de praktijk is lastiger. "Men wil elkaar wel opzoeken om te kijken hoe men die procedure kan stroomlijnen. Maar waar men tegenaan loopt is dat daar niks tegenover staat en dat het niet in de wet geregeld is. En omdat het niet in de wet geregeld is, kun je er ook niet van op aan dat een andere procesdeelnemer zich aan die afspraak zal houden."
Er klinkt ook kritiek op het voorstel van Peters. Zo vindt hoogleraar Rechtspsychologie Peter van Koppen dat ondermijning ook anders aangepakt kan worden. "Als criminelen een wethouder bedreigen dan kun je gewoon vervolgen in plaats van onderling afspraken maken. Het is namelijk een strafbaar feit."
Ook over de snellere procedure is Van Koppen niet geheel gerust. "Wat je doet is afspraken maken met de andere kant, zonder dat er echt een onafhankelijk persoon naar kijkt. En dat is natuurlijk heel zorgelijk. Je kunt ook een systeem maken waarbij de rechter dat kan. Maar als een rechter het echt serieus gaat toetsen dan heb je weer een gewone rechtszaak."
Rol van de rechter
Daarom zou het ook goed zijn om vonnisafspraken goed in de wet te regelen, stelt onderzoeker Peters. "Ideaal voor mij zou zijn dat de officier van justitie en de advocaat bij elkaar komen op het moment dat het dossier zodanig gevorderd is dat er voldoende belastend bewijs bestaat. Dan wordt het akkoord op schrift gesteld en wordt het aan de rechter voorgelegd met het dossier."
In haar ogen is de rol van de rechter essentieel. Want in de praktijk worden er nu ook al schikkingen getroffen, maar dat gebeurt vaak zonder tussenkomst van een rechter, dus zonder onafhankelijke toetsing. "Ik vind dat de samenleving er recht op heeft te weten wat er is gebeurd in zo'n zaak, hoe zo'n straf tot stand is gekomen. En ik vind vooral dat er ook een neutrale, onafhankelijke rechter een oordeel moet geven over dit soort zaken."
