Het gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog slechts één keer dat Joodse kampgevangenen hun SS-beulen vermoordden en zo het concentratiekamp konden ontvluchten. Deze opstand was op 14 oktober 1943 in kamp Sobibor, morgen 75 jaar geleden.
Het verhaal werd verfilmd: deze week ging het Russische Sobibor in première. De film gaat vooral over de leider van de opstand, de Russische soldaat Sasha Pechersky. Samen met een groepje medestanders schakelt hij een aantal SS-ers uit en breekt met honderden gevangenen uit het kamp. Uiteindelijk wordt een groot deel achterhaald en alsnog vermoord. Een klein groepje opstandelingen weet uit handen van de nazi's te blijven.
De Duitsers zagen de opstand als gezichtsverlies. Joodse 'Untermenschen' die Duitse 'Ubermenschen' de baas zijn: het paste niet in het nazi-wereldbeeld. Na de opstand werd het hele kamp met de grond gelijk gemaakt om de geschiedenis uit te wissen. Dankzij de ontsnapte gevangenen werd het verhaal van vernietigingskamp Sobibor na de oorlog alsnog verteld.
Russische propaganda
Er is kritiek op de Russisch film. Pechersky zou worden neergezet als een held van het Rode leger. Dat hij in Sobibor zat omdat hij joods was, raakt ondergesneeuwd. De film, voor een groot deel gefinancierd door het Kremlin, wordt door critici gezien als Russische propagandastunt om nationalistische gevoelens over het roemruchte verleden van het Rode leger op te kloppen.
"Ik denk ook wel dat Pechersky een grote held was", zegt historisch onderzoeker Ad van Liempt. "Maar dit is wel een beetje het probleem van de film: dat hij eigenlijk wordt neergezet als Russische held. Een Russische militair die een heldenrol speelt."
President Poetin ging zelfs samen met de Israëlische leider Netanyahu naar de film kijken. "Poetin wil Russisch-Israëlische samenwerking, dat is wereldpolitiek", zegt Selma Leydesdorff, schrijver van het boek Sacha Pechersky. "Hij wil dat grote nationale beeld van de Russische held, dat komt hem goed uit. Hij wil Rusland weer groot maken in de wereldopinie."
Tragisch lot
De echte Sacha Pechersky wacht in het naoorlogse Rusland een tragisch lot. In 1948 beginnen de grote antisemitische acties en iedereen die in een Duits kamp heeft gezeten wordt gewantrouwd. Stalin heeft een hekel aan joden. Leyersdorff: "Pechersky wordt daar slachtoffer van. Hij wordt uit zijn huis gehaald, hij wordt werkloos en raakt straatarm en geïsoleerd. Hij wordt niet erkend als joodse held."
Maar historicus Van Liempt ziet ook een lichtpuntje. "Antisemitisme is een donkere plek in het Russische verleden, net als bij ons. Maar in West-Europa zie je een veel meer een open houding ten opzichte van dat verleden. In Rusland kan daar nog wel wat tijd overheen gaan, heb ik het idee. De gruwelen van zo'n vernietigingskamp voor joden in een speelfilm verwerken, is voor Russische begrippen toch een stap in de richting."
Dat we zoveel weten over de opstand in Sobibor weten, is voor een belangrijk deel te danken aan de inmiddels overleden Jules Schelvis. Hij verloor zijn vrouw Rachel in Sobibor en overleefde zelf een groot aantal concentratiekampen.
Na de oorlog had Schelvis maar een doel in het leven: het verhaal van Sobibor vertellen aan de wereld. Daarvoor reisde hij in de jaren 80 samen met een tolk en een van de eerste videocamera's naar Oost-Europa om een aantal leden van de opstand in Sobibor te interviewen. Waaronder Sasha Pechersky. De fragmenten geven een huiveringwekkend beeld van de bloedige opstand.
