Wereldwijd was er lof en respect voor de Nederlandse politie-actie afgelopen zomer tegen Hansa Market, een marktplaats voor drugs op het internet. De Nederlanders deden iets wat nog niemand had gedaan: een drugssite een maand lang overnemen om de anonieme kopers en verkopers te ontmaskeren. Bij de actie kwamen in Nederland in eerste instantie vier verdachten in beeld. Inmiddels zijn er elf mensen als verdachte aangemerkt.
Voor het eerst doen drie direct betrokkenen hun verhaal. Onder hen ook één van de bedenkers van de actie: Bas Doorn, criminoloog en ICT-specialist bij het Openbaar Ministerie. "Het belangrijkste doel van deze actie was het verstorende effect", zegt Doorn. "Op het dark web is in principe iedereen anoniem. Door deze actie probeerden we eigenlijk te laten zien: je bent niet zo anoniem als je denkt op het dark web."
23 juni 2017: moment van de waarheid
Terug naar het moment van de actie, in de zomer van 2017. Het is 02:00 uur 's nachts als een paar leden van het team High Tech Crime op een kamertje van het hoofdkantoor van de Nationale Politie in Driebergen zitten. Operatie 'Bayonet' gaat beginnen.
Het team heeft al een kopie klaarstaan van de originele site, die dan nog op een server in Litouwen draait. De internetkaping van de site luistert nauw: kopers en verkopers mogen er niets van merken.
Maar op het moment dat op de knop wordt gedrukt en de politieversie op een Nederlandse server gaat draaien, hapert er toch iets. De zoekmachine blijkt het niet te doen. "Dan zie je de technici zweten. Wat moet er nu?", vertelt Petra Haandrikman, leider van politieteam High Tech Crime en een van de onderzoekleiders naar Hansa.
"Toen zei iemand: oh, ik weet het al, mijn fout. Hij begon te rammen op dat toetsenbord en toen werkte het weer." Het duurt uiteindelijk een halve minuut voordat de site weer online is. En de handel in drugs gaat gewoon weer verder.
De tactiek van de Nederlandse politie is nieuw. Eerder haalden politiediensten drugsmarktplaatsen zoals Hansa gewoon offline. Zo haalde de Amerikaanse FBI in 2014 de illegale marktplaats Silk Road uit de lucht. De politie kan de data van de server wel onderzoeken, maar criminelen weten hun identiteit goed te verbergen met encryptie en gaan door met hun handeltje.
"Je ziet nu dat er steeds vaker berichten op dit soort sites worden versleuteld. Daardoor werkt die strategie steeds minder", zegt ICT-specialist Doorn. "Wij hebben daarom bepaalde dingen in de site gebouwd, zodat we een aanzienlijk deel van de berichten die werden verstuurd, en dus ook de orders die werden geplaatst, konden ontsleutelen."
Als verkopers normaal gesproken drugs willen aanbieden, plaatsen ze vaak een foto daarvan. Maar een foto bevat ook cruciale informatie, soms zelfs geografische informatie van diegene die hem uploadt. Daar maakten de onderzoekers handig gebruik van.
"Wij verwijderden wel eens een foto", legt teamleider Haandrikman uit. "Dan vroegen we vervolgens aan de verkoper om een nieuwe foto te uploaden, waardoor die informatie werd meegestuurd. Dat werkte, dus toen dachten we: waarom halen we niet alle foto's weg?" Het leverde de politie volgens Haandrikman tien jaar aan recherchewerk en onderzoekmateriaal op.
Grenzen aan opsporingsmethoden
Door zelf een marktplaats voor drugs te beheren, zoekt justitie de grens op. "We wisten van tevoren al: dit gaat discussie geven op het moment dat het lukt om Hansa over te nemen", vertelt Martijn Egberts, landelijke officier van justitie cybercrime.
Toch aarzelde hij geen moment zijn akkoord te geven voor de operatie. "In dit geval was het niet zo moeilijk omdat het opsporingsbelang voorop staat. De moeilijke keuze zit hem in: hoe ga je als faciliteerder van zo'n markt zorgen dat er zo weinig mogelijk strafbare feiten worden gepleegd en zoveel mogelijk drugs worden onderschept."
En dus moesten er ook duidelijke grenzen worden vastgesteld. "We wilden bijvoorbeeld niet verantwoordelijk zijn voor de verkoop van fentanyl" zegt Egberts. "Dat is een soort synthetische heroïne, die voor heel veel slachtoffers zorgt onder andere in Amerika. Dit werd verkocht op Hansa. Daarvan hebben we eigenlijk gelijk gezegd: dat mag niet meer verhandeld worden."
Een andere grens was dat de drugs onderschept moesten worden, vertelt teamleider Petra Haandrikman. "Alle pakketten waarvan wij wisten dat ze zouden worden afgeleverd, hebben we in samenwerking met PostNL en DHL onderschept."
Ook in het buitenland wordt geprobeerd via een overname de misdrijven op het dark web te bestrijden. De Australische politie nam afgelopen jaar ook een site over. Alleen ging het hierbij niet om drugs maar om een kinderpornoforum.
Gebruikers die afbeeldingen en video's van misbruik uitwisselden, konden op die manier stiekem worden gevolgd. En in het kader van het onderzoek mochten agenten zelf ook kinderporno plaatsen. Daar kwam later ook kritiek op.
Op de vraag of officier van justitie Egberts toestemming had geven voor een overname als er geen drugs, maar kinderporno verhandeld werd, zegt hij: "Dat is in Nederland vrijwel onbespreekbaar."
