FDF vergadert vanavond met 'grote trekkerleiders' • Remkes 'geschrokken van wanhoop bij boeren'

SGP: blij dat doelstelling van 2030 niet meer in beton gegoten is

De SGP hoopt dat de bevindingen van Remkes "leiden tot een realistischer beleid dan tot nu is gevoerd". Volgens Kamerlid Bisschop voelt Remkes uitstekend de nood en wanhoop bij de boeren aan en beseft hij wat er leeft in landelijk gebied. "Het terechte pleidooi voor hard en echt perspectief voor de landbouw moet omgezet worden in daden", zegt het SGP-Kamerlid. Hij is blij dat de doelstelling van 2030 "niet meer in beton gegoten is".

Werkgeversorganisaties denken dat rapport Remkes weg uit 'stikstofimpasse' biedt

Werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB-Nederland tonen zich positief over het rapport. Het biedt een "prima vertrekpunt" om uit de stikstofimpasse te komen, zeggen ze in een reactie.

"Het is goed dat Remkes oog heeft voor de belangen van alle partijen én de juridische werkelijkheid", zegt VNO-NCW-voorzitter Ingrid Thijssen. "Door onderscheid te maken tussen de korte en lange termijn biedt Remkes de mogelijkheid om met boeren tot goede oplossingen te komen." Thijssen benadrukt dat ook andere sectoren moeten bijdragen aan de stikstofreductie. "Vanwege de energietransitie gaat dat ook gebeuren en iedereen gaat zijn bijdrage leveren, niet alleen de boeren."

Bouwend Nederland wil dat kabinet snel handelt

Om de bouw niet te laten stilvallen, moet snel werk worden gemaakt van de aanbevelingen van Remkes, benadrukt Bouwend Nederland in een reactie op het stikstofrapport. "Nederland heeft te lang op slot gezeten vanwege stikstof", zegt voorzitter Maxime Verhagen. "De gesprekken over vrijwillige aankoop, verplaatsing en innovatieve oplossingen moeten zo snel mogelijk beginnen aan de keukentafels bij boeren en in de directiekamers van bedrijven door het hele land, om zo voor betrokkenen binnen een jaar uitsluitsel te geven. Dat moet met compassie en een menselijk inzicht gebeuren en met begrip voor de moeilijke keuzes waar boerengezinnen en bedrijven voor staan."

Stikstof is een van de (vele) problemen die het snel bouwen van huizen in de weg staan. Deze video maakten we een paar maanden geleden over de woningbouw in Nederland:

PVV: kap met 'stikstofonzin'

Provincies blij met erkenning eigen rol

Het Interprovinciaal Overleg (IPO), waarin de twaalf provincies zijn vertegenwoordigd, vindt het rapport van Remkes duidelijk en genuanceerd. Provincies spelen samen met het Rijk en andere betrokken organisaties een belangrijke rol in het bewerkstelligen van een "landbouwtransitie", staat in het rapport. IPO-voorzitter Jaap Smit noemt Remkes' document een erkenning en stimulans van die rol. "Ik heb mijn achterban opgeroepen om uit de coulissen te komen en te zeggen: dit is onze verantwoordelijkheid."

Wat betreft de uitkoop van de piekbelasters zegt Smit dat het goed mogelijk is dat provincies daarover niet op één lijn zitten. "Dus daar zullen we het met elkaar over hebben. Maar we wachten nog op nadere invulling vanuit het Rijk en aanpalende instanties. Daarna komt het gesprek op gang over wie en waar."

Hoekstra vindt het niet verstandig om nu op 'stukjes' te reageren

CDA-leider en minister Hoekstra vindt dat Remkes erin is geslaagd "in een gepolariseerd landschap de verbinding te herstellen". Ook hij noemt het knap dat Remkes alle partijen om de tafel heeft gekregen.

In augustus leidden uitspraken van Hoekstra in een interview nog tot veel onrust. De CDA'er en vicepremier noemde het kabinetsdoel om in 2030 overal de stikstofuitstoot met 50 procent omlaag te krijgen toen "niet heilig". Remkes schrijft nu in zijn rapport dat vooralsnog moet worden vastgehouden aan 2030, maar de bemiddelaar wil ook dat in 2025 en 2028 nog eens wordt bekeken of de reductie overal kan worden gehaald.

Volgens Hoekstra biedt het rapport "belangrijke aanknopingspunten", maar hij vindt het niet verstandig om nu op "stukjes" te reageren. Hij wil dat het kabinet de tijd neemt om het rapport eerst te bestuderen.

PvdD: natuur is meer dan stikstof

De Partij voor de Dieren benadrukt dat Remkes in zijn advies nog steeds uitgaat van een halvering van de stikstofuitstoot in 2030. "Voor ons is dat echt een ondergrens; dit is een eerste stap, maar wel een heel belangrijke", zegt Kamerlid Vestering.

De PvdD had eigenlijk liever gezien dat het kabinet al eerder aan de slag was gegaan. "Kabinet na kabinet heeft de oplossing voor zich uitgeschoven en ik hoop dat er nu eindelijk werk wordt gemaakt van bijvoorbeeld gedwongen uitkoop van grote intensieve veehouderijen rondom kwetsbare natuurgebieden", zegt het Kamerlid. Vestering benadrukt verder dat natuur meer is dan stikstof: "We moeten niet denken dat we er zijn met herstelmaatregelen op het gebied van stikstof."

FDF bekritiseert uitkoopvoorstel, vanavond vergadering met 'grote trekkerleiders'

Farmers Defence Force (FDF) benadrukt in een reactie op het rapport van Remkes dat de actiegroep faliekant tegen de gedwongen uitkoop van boerenbedrijven is. Remkes zegt in zijn rapport dat het kabinet moet zorgen dat 500 tot 600 piekbelasters in de buurt van kwetsbare natuurgebieden binnen een jaar stoppen. De bemiddelaar benadrukt weliswaar dat dat in eerste instantie op basis van vrijwilligheid moet gebeuren, maar sluit gedwongen uitkoop niet uit als daar onvoldoende animo voor is.

"Er wordt gesproken over vrijwilligheid, maar het moet allemaal binnen een jaar", zegt Ubels. "Dat wordt wel heel lastig." Volgens de FDF-vicevoorzitter is het "niet correct" om bedrijven die nooit in strijd met de wet hebben gehandeld gedwongen uit te kopen. "De menselijke maat komt onder druk te staan", zegt hij.

Vanavond houdt FDF een vergadering met "de grote trekkerleiders uit Nederland", zegt Ubels. "Dan gaan we het rapport bespreken." Nieuwe acties sluit de FDF-vicevoorzitter niet uit. "Daar besluiten we vanavond over, dat is niet aan ons als bestuur."

Van der Plas: Remkes geeft kabinet veeg uit de pan

BBB-Kamerlid Van der Plas vindt dat in het rapport van Remkes "heel goede elementen" zitten. Volgens haar heeft de oud-minister het kabinet een flinke veeg uit de plan gegeven. Het Kamerlid hoopt dat het kabinet zich aantrekt dat het te veel op de boeren heeft gefocust en dat het niet heeft gekeken wat er wel kan.

Van der Plas vindt dat Remkes de boeren veel meer waardering geeft voor hun ideeën om duurzamer te produceren "dan iemand hier in jaren ooit heeft gedaan". Volgens haar moeten boeren er nu ook gebruik van maken om zelf met technische oplossingen te komen om de stikstofdoelen te halen.

LTO kritisch op uitkoop 'piekbelasters' binnen een jaar

Belangenorganisatie LTO Nederland, waarbij ruim 30.000 ondernemers uit de land- en tuinbouwsector zijn aangesloten, zegt dat Remkes in zijn advies duidelijk elementen uit hun inbreng heeft overgenomen. De organisatie spreekt van een "forse en hoognodige bijsturing" van het kabinetsbeleid. Als voorbeelden noemt LTO dat het kabinet moet stoppen met de "hyperfocus" op stikstof en dat de bij boeren omstreden kritische depositiewaarde (kdw) uit de wet moet worden gehaald.

Maar behalve voorzichtig optimisme klinkt er ook kritiek. Volgens LTO is het voorstel van Remkes om binnen een jaar 500 tot 600 bedrijven te laten stoppen zowel onmogelijk als onnodig. De organisatie vreest dat de onzekerheid bij duizenden agrarische ondernemers hierdoor alleen maar toeneemt, omdat ze zich zullen afvragen of zij bij de groep 'piekbelasters' horen die met hun bedrijf moet stoppen. Volgens Remkes gaat het om zo'n 1 procent van de boerenbedrijven in Nederland.

Natuurlijk creëert zo'n stopmaatregel ruimte voor de rest van de landbouwsector, erkent LTO-voorzitter Sjaak van der Tak. "Maar een bedrijf zomaar beëindigen binnen een jaar, een familiebedrijf, dat hakt er enorm in. Je kunt niet in één jaar de piekbelasters opsporen én opkopen." Volgens Van der Tak moeten de bedrijven in kwestie meer "rust en tijd" krijgen. Bovendien vraagt hij zich af wanneer een bedrijf een piekbelaster is. "Een definitie is er nog niet."

Volgens Remkes kunnen piekbelasters zowel agrarische bedrijven als industrie zijn, maar hij heeft de indruk dat het grootste deel bestaat uit de intensieve veehouderij. Hij heeft het ministerie gevraagd om met een "bandbreedte" te komen om te bepalen welke bedrijven er precies onder vallen.

Partij voor de Dieren: na maanden praten niets nieuws

Volgens PvdD-leider Ouwehand blijft forse krimp van de veehouderij noodzakelijk.

VVD: stikstofprobleem is te groot voor alleen de overheid

VVD-Kamerlid Van Campen leest in het rapport van Remkes vooral: "Laten we er nu samen de schouders onder zetten om aan de slag te gaan." Hij is blij dat ondanks de grote verdeeldheid voor de zomer de partijen bereid waren om met elkaar om de tafel te komen. "Dat heeft de basis gevormd voor dit advies."

Volgens Van Campen is het stikstofprobleem zo groot dat je dat als overheid niet alleen kunt oplossen. "Dat moet je gezamenlijk doen met boeren, met natuurorganisaties en met de bouw. Dat lees ik duidelijk terug in het advies van Remkes." De VVD'er is het met Remkes eens dat de staat van de natuur centraal moet staan en dat er in 2025 en 2028 ijkmomenten moeten komen.

Remkes kritisch op pleidooien voor halvering veestapel

In zijn presentatie noemde Remkes politieke pleidooien voor het halveren van de veestapel "buitengewoon onverstandig en polariserend". In zijn woordenboek komt het woord 'halveren' niet voor, aldus de bemiddelaar.

De VVD'er noemt geen partij bij naam, maar coalitiepartij D66 heeft herhaaldelijk gepleit voor een halvering van de hoeveelheid vee. Volgens Remkes lijkt het halveren van de veestapel soms wel "een geloofsartikel". Dat is hij "van een pragmatische partij niet zo gewend".

ChristenUnie-Kamerlid complimenteert Remkes

Kamerlid Grinwis van regeringspartij ChristenUnie vindt dat Remkes complimenten verdient. "Hij is er in deze gepolariseerde tijd in geslaagd om zoveel partijen aan tafel te krijgen en om met een advies te komen dat klinkt als een klok." Volgens Grinwis moet Den Haag nu samen met boeren, natuurbeheerders en andere partijen samenwerken aan een goede toekomst voor de boeren en aan een betere staat van de natuur.

Ook staat Grinwis achter de 'ijkmomenten' die Remkes wil aanbrengen voor 2030. De bemiddelaar wil dat er in 2025 en 2028 nog eens wordt bekeken of de stikstofreductie overal kan worden gehaald.

Terugkijken: presentatie Remkes in vier video's

Greenpeace noemt aanbevolen maatregelen ondermaats

Greenpeace vindt de maatregelen die Remkes aanbeveelt "ondermaats": "De meeste stikstofruimte die vrijkomt bij het op korte termijn aanpakken van piekbelasters, gaat nog steeds naar vergunningverlening voor de aanleg van bijvoorbeeld snelwegen", zegt directeur Andy Palmen van Greenpeace Nederland.

Hij noemt het wel positief dat Remkes vasthoudt aan 2030 om de stikstofuitstoot te halveren, al plaatst Palmen wel een kanttekening: "Dit doel is echter boterzacht, als dit door de politiek niet zo snel mogelijk wettelijk wordt verankerd. Remkes laat in zijn advies achterdeurtjes open om hiervan af te wijken."

Aanvankelijk zou Greenpeace samen met andere natuurorganisaties een gezamenlijke reactie geven. Nu is toch besloten door de organisatie om zelf al naar voren te treden. De natuurorganisatie zegt dat ze na overleg tot de conclusie was gekomen dat Greenpeace de adviezen van Remkes anders weegt dan de rest.

CDA: Remkes geeft kabinet tik op vingers

Het CDA ziet in het rapport van Remkes veel aanknopingspunten om uit de impasse te komen. Kamerlid Boswijk is blij met de twee meetmomenten in 2025 en 2028, waarop het kabinet nog eens zou moeten kijken hoe het er met de stikstofreductie voor staat. Eerder noemde CDA-leider en minister van Buitenlandse Zaken Hoekstra het halen van de stikstofdoelen in 2030 niet heilig en dat leidde tot veel beroering in Den Haag.

Boswijk verwees naar uitspraken van Remkes in zijn presentatie, dat "ook hij niet gelooft in heilige dingen". Volgens Boswijk komen veel van de uitgangspunten van het CDA terug in het rapport. Het CDA vindt ook dat "Remkes op twee punten een behoorlijke tik uitdeelt aan het kabinet": over het stikstofkaartje en over het gebrek aan empathie voor de zorgen van vele boeren. "We moeten zo snel mogelijk beginnen met het reduceren van stikstof en het perspectief bieden aan de agrarische sector."

CDA-leider en vicepremier Hoekstra gebruikt soortgelijke woorden als zijn partijgenoot: ook hij ziet in het rapport van Remkes goede aanknopingspunten. Volgens de CDA-leider wijst Remkes terecht op de groeiende afstand tussen stad en platteland: "We staan samen voor de opdracht deze kloof te overbruggen", zegt Hoekstra.

Agractie voorzichtig positief over 'genuanceerd verhaal', maar 'the devil is in the details'

Volgens Erik Luiten van boerenactiegroep Agractie heeft Remkes een "genuanceerd verhaal" willen presenteren. "Hij heeft aangegeven dat het niet alleen een issue is dat alleen voor boeren geldt, maar voor heel Nederland." Een belangrijk punt in de aanbevelingen van Remkes is voor Agractie dat er gezocht moet worden naar een alternatief voor de kritische depositiewaarde, de kdw. "Daarin zien wij mogelijkheden om een keer uit de impasse te komen met elkaar."

Luiten is ook te spreken over de manier waarop Remkes wil dat boeren worden uitgekocht. "Tot nu toe hing er een gedwongen sfeer omheen. Remkes biedt perspectief in plaats van te zeggen 'we gaan je opkopen en je moet hier wegwezen'. Maar je zal maar één van die bedrijven zijn. Ik kan begrijpen dat daar de zorg extra groot is."

De Agractie-voorman kan nog niet zeggen of de aanbevelingen van Remkes reden zijn tot nieuwe acties: "Als er ruimte is voor nuance en als men laat zien dat niet alles op het bordje terechtkomt van de boeren, dan hoop ik op nuchter verstand bij de boeren zelf. Verder wil ik het rapport eerst nog beter doorlezen. The devil is in the details."

Kersverse Landbouwminister Adema: we moeten als overheid in de spiegel kijken

De nieuwe minister van Landbouw Adema vindt dat hij met het rapport van Remkes een "cadeau" heeft gekregen. Na zijn benoeming heeft hij veel bloemen en kaarten gekregen, maar volgens Adema is het rapport het mooiste geschenk.

De ChristenUnie-bewindspersoon, die maandag de opgestapte Henk Staghouwer opvolgde, noemt het een grote inspanning van de bemiddelaar om alle partijen aan tafel te krijgen, zodat die zich weer gehoord voelen. "En dat was noodzakelijk."

Adema zegt te willen werken aan een nieuwe toekomst voor de landbouw. "Maar het is ook nodig dat er duidelijkheid, rust en zekerheid komt." Volgens hem is het goed dat Remkes in zijn rapport aandacht besteedt aan het geschonden vertrouwen. "We mogen als overheid in de spiegel kijken, want wij zijn daar de medeveroorzaker van geweest." De minister vindt dat de aanbevelingen mooie bouwstenen bieden om samen met de sector, de keten en natuurorganisaties te werken aan een nieuwe toekomst. Hij wil nu verder niet inhoudelijk reageren.

Remkes na de overhandiging van zijn rapport met Stikstofminister Van der Wal (m) en Landbouwminister Adema (r)

Ook Van der Wal wil af van stikstofkaart

Minister Van der Wal voor Stikstof is het met bemiddelaar Remkes eens dat de stikstofkaart van tafel moet. Ze wil kijken "naar andere kaarten op een ander abstractieniveau". Volgens haar is het belangrijk dat het rapport van Remkes er nu ligt. Ze benadrukt dat het een ingewikkelde opgave is, die niet alleen om stikstof gaat. "Het gaat erom hoe we met elkaar de natuur herstellen, om weer vergunningen te kunnen verlenen voor woningbouw, voor de industrie, maar vooral voor de boeren zelf."

De Stikstofminister erkent dat er veel onzekerheid is bij boeren en ook bij anderen over de plannen. Van der Wal is zelf bij alle gesprekken onder leiding van Remkes geweest en ze vindt dat hij "duidelijk en zonder meel in de mond" heeft gepraat. Van der Wal zegt van de bemiddelaar te hebben geleerd hoeveel de boeren al hebben bijgedragen aan het terugbrengen van de stikstofuitstoot en het realiseren van de opgaven. "Dat neem ik echt mee in de vervolgstappen". Ze hoopt dat het rapport zal helpen om de tegengestelde belangen te verbinden. Het is de bedoeling dat het kabinet volgende week vrijdag met een eerste reactie komt op de aanbevelingen van Remkes.

Remkes roept nieuwe Landbouwminister op: ga het land in op de zeepkist

Remkes deed aan het eind van zijn presentatie een oproep aan het kabinet: "Zie in dat een betere koers nodig en mogelijk is. Dit rapport is een welkomstgeschenk aan de nieuwe minister van Landbouw, Piet Adema. U zult nog meer het land in moeten gaan op de zeepkist, de werkelijke dialoog aangaan, goed luisteren en inhoudelijk antwoorden. En dat op de juiste toonhoogte."

Ook sprak Remkes de agrarische sector aan: "Verschijn structureel aan de overlegtafel en spreek zo veel mogelijk met één mond. Uitstel zal leiden tot minder in plaats van meer perspectief. En daar schiet de achterban niks mee op."

Regeringspartij D66: goed dat Remkes natuur op één zet

D66 vindt het verstandig dat Remkes in 2025 en 2028 evaluatiemomenten inbouwt om te kijken hoe het er met de stikstofreductie voor staat. Kamerlid De Groot noemt het heel goed dat Remkes de "natuur op één zet en daar ook alle partijen achter heeft gekregen".

Hij benadrukt dat de bemiddelaar de uitkoop van boeren wil versnellen. "Die versnelling is wel echt nieuw en dat is in het belang van de natuur." Verder vindt D66 het knap dat het Remkes is gelukt om de boeren om tafel te krijgen. Volgens De Groot moet het kabinet zich de kritiek van Remkes aantrekken dat het de ministers niet is gelukt de boeren mee te nemen.

D66 is fervent voorstander van inkrimping van de veestapel. Drie jaar geleden, toen D66 ook al in het kabinet zat, kwam De Groot met een plan daarvoor, maar dat haalde het niet.

Remkes wil inzetten op vrijwillige uitkoop, maar sluit verplichting niet uit bij onvoldoende animo

500 tot 600 'piekbelasters', ondernemers die veel stikstof uitstoten, moeten binnen een jaar stoppen met stikstofuitstoot, adviseert Remkes. Volgens hem valt de industrie hieronder, maar gaat het vooral om boeren. "Ik heb de indruk dat de groep piekbelasters voor het grootste gedeelte bestaat uit agrarisch ondernemers, waarvan een flink deel intensieve veehouderij", zei hij.

Stoppen met uitstoten kan door innovatie, andere bedrijfsvoering of verhuizing, aldus Remkes. Als die opties onmogelijk of onwenselijk zijn, komt uitkopen om de hoek kijken. Remkes wil daarbij zo veel mogelijk inzetten op een ruimhartige regeling voor vrijwillige uitkoop. Maar als daar niet genoeg animo voor is, kan het erop neerkomen dat bedrijven gedwongen moeten stoppen. Maar "voordat dit gebeurt, moet de overheid eerst alle andere mogelijke redelijke opties geprobeerd hebben", staat in het advies.

Volgens Remkes moet het Rijk aanwijzen wie de piekbelasters zijn. "Het uitkopen moet zich echter in nauwe samenwerking met de provincie voltrekken, omdat zij die ondernemers kennen en werken aan samenhangende opgaven in de gebiedsprocessen."

Milieuorganisatie MOB spreekt van 'trendbreuk', maar blijft bezorgd

Milieuorganisatie Mobilisation for the Environment (MOB) noemt het advies van Remkes "bruikbaar". Juridisch adviseur Valentijn Wösten is blij dat 2030 voorlopig in stand blijft. Verder is de opkoop van piekbelasters volgens hem een trendbreuk. Hij vraagt zich wel af of de maatregel voldoende is om het stikstofprobleem op te lossen. "Je bent nog lang niet waar je wezen wil. Er zal veel meer moeten gebeuren."

Volgens Wösten moet de veestapel verder inkrimpen en moet bedrijven als Schiphol en Tata Steel veel minder stikstof gaan uitstoten. Ook vindt hij het "zorgelijk" dat Remkes ervoor pleit aan de zogeheten kritische depositiewaarde (kdw) te morrelen. Dat is de maximale hoeveelheid stikstof die in een gebied mag neerkomen. Remkes zei daarover dat die waarden "niet heilig" zijn, maar volgens Wösten wordt daarmee de wetenschappelijke basis voor het stikstofbeleid geschrapt.

'Kijk ook naar water, bodem, klimaat, dierenwelzijn en gezondheid'

Remkes benadrukt dat ook de industrie en de bouw een grote bijdrage moeten leveren aan de stikstofaanpak. Volgens hem heeft de focus te veel op de agrarische sector gelegen en op stikstof, "terwijl het integrale natuurbelang centraal moet staan". De gespreksleider pleit voor een generieke aanpak. "We moeten de opgave verbreden en ook kijken naar water, bodem, klimaat, dierenwelzijn en gezondheid."

Remkes: nieuwe vormen van landbouw moeten groot worden

Remkes stelt dat het bij boeren omstreden stikstofkaartje, dat Stikstofminister Van der Wal in juni presenteerde, van tafel moet. Dat kaartje zorgde voor veel onrust. "Het kaartje is veel te absoluut overgekomen, pas later kwamen er verschillende nuanceringen. Het kaartje doet meer kwaad dan goed."

Ook wil hij dat er nu echt een visie komt over wat Nederland in de toekomst met de agrarische sector wil. De kritiek van veel boeren is dat de overheid hun tot nu toe niet het beloofde perspectief biedt. De bemiddelaar ziet een toekomst voor zich met "minder agrarische bedrijven". Volgens hem zullen "nieuwe vormen van landbouw groot moeten worden". Dat is noodzakelijk, zegt Remkes. "Nederland is een land van en voor boeren, ook jonge boeren."

Volgens hem hebben en houden boeren een belangrijke verantwoordelijkheid voor onze nationale voedselvoorziening en de export. Maar het zal wel anders worden, denkt hij. "De transitie in de jaren 70 is niet zonder stevige discussies gegaan, maar is wel redelijk geland. De sector heeft toen grote stappen gezet die leidden tot een lange periode van bloei. Ik ben ervan overtuigd dat dit weer kan."

'Stikstofmaatregelen zijn veel te lang vooruitgeschoven'

"Ik heb niet de illusie dat dit rapport bij de agrarische sector, natuurorganisaties en het kabinet tot grote vreugde zal leiden", zei Remkes. Volgens hem is het belangrijker om het "eerlijke verhaal" te vertellen dan te streven naar een "goede ontvangst".

"En het eerlijke verhaal is: de maatregelen tegen stikstofuitstoot zijn veel te lang vooruitgeschoven. Dat maakt ingrijpen op korte termijn noodzakelijk, anders kan de natuur niet verder herstellen en gaat Nederland verder op slot."

Remkes geschrokken van 'oprechte wanhoop' in gesprekken met boeren

Johan Remkes verwacht dat de landbouwsector "niet blij" zal zijn met zijn stikstofrapport. Vooraf wil hij over die sector nog wel iets kwijt. Volgens Remkes ging het in de gesprekken over menselijkheid, emoties en woede. De oud-minister zegt geschrokken te zijn "van de oprechte wanhoop die in ogen van redelijke mensen te zien was" tijdens zijn gesprekken met boerenorganisaties. "Dat daar heftige emoties uit volgen begrijp ik heel goed."

Volgens Remkes heeft de agrarische sector te maken gehad met "zwalkend beleid". Daardoor zijn veel agrarisch ondernemers tegenover de overheid komen te staan. Als voorbeeld noemt Remkes het afschaffen van de melkquota in 2015 en de invoering van de fosfaatrechten in 2017. "Het gevolg is dat boeren die na 2015 door de overheid en financiers werden gestimuleerd uit te breiden nu met dure en grote stallen zitten waarin niet voldoende dieren kunnen worden gehouden om rendabel te zijn."

Er speelt ook een tweede sentiment, zegt Remkes. Mensen ervaren volgens hem een groeiend verschil tussen stad en land. "De manier waarop door de politiek en media over het platteland wordt gesproken is voor mensen een steen des aanstoots. Ik kan me dit goed voorstellen."

Remkes is begonnen met zijn presentatie

Johan Remkes is om 13.00 uur begonnen met de presentatie van zijn rapport over de stikstofcrisis. Die is te volgen via een livestream op NOS.nl en in de NOS-app, op NPO Radio 1 en op NPO 1.

Remkes sprak de afgelopen weken met boeren, natuurorganisaties, lokale overheden en het bedrijfsleven. De onderlinge verhoudingen zijn nog altijd broos, zei hij zojuist. "Het vertrouwen is nog niet hersteld."

Linkse oppositiepartijen reageren al

GroenLinks-voorman Klaver en PvdA-leider Kuiken hebben via Twitter al gereageerd op de uitgelekte delen van het rapport van Remkes. Ze zijn blij dat het kabinet naar Remkes' mening voorlopig moet vasthouden aan het jaartal 2030 om de stikstofdoelen te behalen.

Politiek verslaggever Lars Geerts:

"De adviezen van Remkes liggen wel ongeveer in de lijn der verwachting. Het vasthouden aan 2030 is voor sommige partijen niet heel aantrekkelijk. Maar de gedachte is dat de rechter anders geen toestemming geeft voor de plannen.

Dat zo veel bedrijven, tussen de 500 en 600, binnen een jaar uitgekocht moeten worden, had ik niet verwacht. Dat is echt een stevige maatregel. Het woord 'gedwongen uitkoop' zal Remkes trouwens niet in de mond nemen. Dat ligt politiek ontzettend gevoelig. Tot nu toe wilde het kabinet alleen vrijwillig boeren uitkopen. Als ze niet wilden stoppen, hoefde het niet.

Remkes wil verder twee evaluatiemomenten, in 2025 en 2028, over de haalbaarheid van de doelen. Dan zou je nog eens kunnen kijken of het écht zo snel moet. Als je nou meteen aan het begin heel veel stikstofruimte creëert, dan kan het zomaar zijn dat je aan het eind van de rit meer ruimte overhoudt en je er langer over zou kunnen doen.

Voor D66 was het belangrijk dat het jaar 2030 bleef staan. En voor het CDA was het belangrijk dat het aan de uitgang iets flexibeler kan. Op die manier zouden alle partijen tevreden gesteld worden."

Remkes arriveert in Den Haag

'Deel Nederland op in rode, oranje, gele en groene zones'

Remkes schrijft in zijn rapport dat Nederland in vier gebieden moet worden opgedeeld, meldt NRC. Hij denkt aan rode, oranje, gele en groene zones. In rode gebieden zou intensieve, geclusterde landbouw moeten plaatsvinden, bedoeld voor met name exportproducten. In oranje gebieden met gevoelige natuur is volgens Remkes alleen natuurvriendelijke landbouw mogelijk. Volgens de oud-minister moeten duurzame producten uit die oranje gebieden rendabel worden gemaakt door supermarkten er subsidie voor te geven.

In gele en groene zones is in de ogen van Remkes alleen ruimte voor kleinschalige biologische landbouw, in combinatie met natuurbeheer.

Titel rapport: 'Wat wel kan'

Het rapport van Johan Remkes heet Wat wel kan. Die titel is een directe verwijzing naar zijn vorige stikstofrapport Niet alles kan overal. In dat advies uit 2020 schreef Remkes dat de kabinetsaanpak van het stikstofprobleem tekortschoot.

De commissie-Remkes adviseerde destijds onder meer om het reductiedoel naar 50 procent te verhogen in 2030. Vandaag adviseert hij het kabinet om daar vooralsnog aan vast te houden.

Remkes: uitstoot van honderden 'grote vervuilers' binnen een jaar stoppen

De overheid moet de stikstofuitstoot van 500 tot 600 grote vervuilers (de zogeheten 'piekbelasters') binnen een jaar stoppen, schrijft Remkes volgens Haagse bronnen in zijn advies. In de praktijk betekent dat mogelijk dat boeren gedwongen moeten worden uitgekocht. Het zou gaan om ongeveer 1 procent van alle agrariërs in Nederland.

Remkes: kabinet moet voorlopig vasthouden aan 2030-doel

Het jaartal 2030 moet niet zomaar opzij worden geschoven, stelt Remkes volgens Haagse bronnen in zijn rapport over de stikstofcrisis. Het 2030-doel is een heet hangijzer in de stikstofcrisis. Het kabinet heeft in het coalitieakkoord afgesproken dat de stikstofuitstoot in dat jaar moet zijn gehalveerd. In de buurt van kwetsbare natuurgebieden moet de uitstoot zelfs met 70 procent naar beneden. Maar boeren vinden dat 2030 te snel is. En in augustus zei CDA-leider en vicepremier Hoekstra in een interview nog dat het jaartal voor hem "niet heilig" is

Remkes adviseert het kabinet dus om '2030' niet los te laten. Wel wil hij dat in 2025 en 2028 wordt bekeken of de stikstofreductie dan ook overal kan worden gehaald.

Stikstof, vergunningen en meldingen

Het stikstofbeleid is al jaren een heet hangijzer in de politiek. In 2019 haalde de Raad van State een streep door dat beleid, dat onder meer inhield in dat ondernemers in de buurt van kwetsbare natuurgebieden geen vergunning nodig hadden om bijvoorbeeld uit te breiden. Een melding was voldoende en compensatie voor de natuur kwam later, was het idee.

Maar onder de streep leidde dit systeem niet tot minder stikstofuitstoot. Daarom hebben ondernemers, zoals veehouderijen, nu wél een vergunning nodig voor stikstofneerslag in natuurgebieden. Vele honderden boerenbedrijven en andere ondernemers zijn daardoor illegaal geworden, omdat ze die vergunning nog niet hebben. Stikstofminister Van der Wal heeft beloofd dat de meeste van hen alsnog een vergunning krijgen, maar eerst is 'stikstofruimte' nodig van bedrijven die stoppen. En daar wringt de schoen, want die ruimte is er nu niet.

Bekijk de video voor een tijdlijn:

Weet Remkes het stikstofdebat te temperen?

Het rapport van 'stikstofgespreksleider' Remkes is het eindresultaat van een politieke koorddans tussen zeer uiteenlopende standpunten. Zo wil het kabinet dat de stikstofuitstoot in Nederland in 2030 is gehalveerd, maar veel boeren vinden dat te snel gaan en natuurorganisaties juist te langzaam. De kabinetsplannen, die in juni bekend werden, luidden een politiek roerige periode in met boerenprotesten en snelwegblokkades. Aan Remkes was de taak om de verhitte gemoederen tot bedaren te brengen.

De vraag is of dat lukt. Remkes' missie zal zijn geslaagd als iedereen ook na het verschijnen van zijn adviezen nog met elkaar om tafel wil, ondanks de tegengestelde belangen en perspectieven. De 71-jarige oud-minister presenteert zijn bevindingen vanmiddag om 13.00 uur aan Stikstofminister Van der Wal en de nieuwe minister Adema van Landbouw. Dat is live te volgen bij de NOS, op NPO 1, NPO Radio 1, NOS.nl en via de NOS-app.

Lees in onderstaand artikel meer over de taak van Remkes:

Welkom

Welkom in het liveblog over de stikstofcrisis, het onderwerp waarin oud-minister Johan Remkes zich de afgelopen weken heeft vastgebeten. Vanmiddag presenteert hij een rapport dat hij heeft opgesteld na gesprekken met het kabinet en boeren, natuurorganisaties, lokale overheden en het bedrijfsleven. In dit blog houden we je op de hoogte van het laatste nieuws daarover.