Zelf zei de rechter er ook mee te worstelen: Donny M., de vandaag veroordeelde moordenaar van een negenjarige jongen, krijgt na zijn gevangenisstraf van 25 jaar ook nog tbs met dwangverpleging. Heeft een behandeling na zo'n lange straf nog wel zin?
Tbs-instellingen, experts en ook slachtoffers vinden van niet. "Het klinkt alsof het tbs-systeem wordt misbruikt om mensen zo lang mogelijk op te sluiten", zegt Jasper Schetters, directeur van een tbs-kliniek en woordvoerder van alle tbs-instellingen.
De daden van M. zijn misselijkmakend. Maar zo iemand zou eerst aan zijn herstel moeten werken.
Dat Donny M. een hoge straf verdient, wordt niet betwist. Hij bekende het slachtoffer, Gino, te hebben ontvoerd, gedrogeerd en gedood. De rechters achten hem ook schuldig aan het bezitten en verspreiden van kinderporno en het plegen van ontucht met een andere jongen.
In hun vonnis benoemen de rechters dat er door de stoornissen waar M. aan lijdt, een "matig tot hoog" risico is dat hij opnieuw de fout in gaat. Daarom is tbs nodig om een "verantwoorde terugkeer in de maatschappij" mogelijk te maken. "Alternatieven zijn er niet", aldus het vonnis.
Maar het is zeer de vraag of psychische patiënten na meer dan twintig jaar cel nog te behandelen zijn en klaar te maken voor de maatschappij. "Bij tbs is het de bedoeling dat patiënten de verantwoordelijkheid nemen voor hun leven en voor hun daden", zegt Peter Braun, oud-manager bij de Pompestichting, een (zwaar) beveiligde instelling met tbs-patiënten. "Dat is heel lastig als ze mentaal zijn afgestompt."
Schetters: "Mensen die lang in de gevangenis zitten, verharden vaak. Ze bouwen een schild op. Terwijl wij in de kliniek willen dat iemand in gesprek gaat, zich kwetsbaar opstelt."
Na decennia opgesloten te hebben gezeten, zijn mensen vaak niet meer in staat om initiatief te nemen, zegt Braun. "Ze kunnen bijvoorbeeld een deur niet meer openmaken. Ze blijven voor de deur staan om te wachten totdat de 'klik' komt zoals het in een gevangenis gaat."
'Vergelding voorop'
Het zou dan ook beter zijn om veroordeelden met een psychische stoornis al aan het begin van een lange straf een behandeling te bieden, vindt Braun. De rechters in de zaak-Gino denken daar anders over. "In de afweging van alle belangen, ook het belang van het zo vroeg mogelijk kunnen beginnen aan een behandeling, staan in deze zaak de vergelding en generale preventie voorop", aldus hun oordeel.
De zussen van Gino zijn blij met de straf voor Donny M.:
Schetters en Braun verbazen zich over de redenering van de rechters. Schetters: "Als je vindt dat iemand dermate ernstige stoornissen heeft dat een tbs-behandeling nodig is, moet je daar niet al te lang mee wachten."
Ook Jack Keijzer van de Federatie Nabestaanden Geweldslachtoffers vindt dat de rechters verkeerd omspringen met tbs. "De daden van Donny M. zijn misselijkmakend, die moeten vergolden worden. Maar zo iemand zou eerst aan zijn herstel moeten werken en daarna zijn straf uitzitten."
Levenslang plus tbs
Rechters leggen de combinatie van een lange straf met een tbs-behandeling de afgelopen jaren vaker op. Aanleiding lijken uitspraken van het Europees Hof, "dat bepaalde dat er voor de gevangene iets van uitzicht op vrijheid moet zijn", zegt rechtspsycholoog Peter van Koppen.
Voorheen zaten levenslang gestraften ook levenslang vast, maar nu kunnen ze alsnog vrijkomen na 25 jaar, mits een commissie oordeelt dat dat veilig kan. Soms willen rechters dat voorkomen door middel van tbs, zegt Koppen: "Er zijn een paar zaken waar tbs werd gebruikt om mensen na een lange straf opgesloten te houden. Daarvoor is het niet bedoeld."
Een tweede ontwikkeling: vroeger kregen veroordeelden met een psychische stoornis uitsluitend tbs, en veroordeelden zonder stoornis altijd gevangenisstraf. Koppen: "Die tweedeling is verdwenen, er zijn nu tussencategorieën: toerekeningsvatbaar, verminderd toerekeningsvatbaar, ontoerekeningsvatbaar. Dat leidt tot gekke gevallen."
Koppen wijst op de zaak rond Lucia de Berk, die levenslang plus tbs kreeg opgelegd. "Met tbs willen we mensen juist weer in de maatschappij brengen." Na heropening van de zaak werd De Berk overigens vrijgesproken.
'Behandel al in de gevangenis'
Om die gekke gevallen te voorkomen, en tbs effectiever in te zetten, zal het systeem op de schop moeten, erkennen de experts. Schetters pleit ervoor om bij tbs-oplegging het aantal jaren detentie dat eraan voorafgaat "niet te hoog te laten zijn".
De experts pleiten ook voor een behandeling voor tbs-patiënten aan het begin van hun straf zodat ze 'gezond' naar de gevangenis kunnen. Nu is dat onmogelijk, want tbs is er juist op gericht de gevangene in stappen weer aan de maatschappij te laten deelnemen. Braun: "Toch zou ik willen dat een behandeling voortaan al in detentie kan gebeuren. Gevangenissen zijn daar nu nog niet op ingericht."
