Herdenking bloedbad door Tiananmenprotesten blijft in China streng verboden
35 jaar na het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking zijn herdenkingen nog altijd streng verboden op het vasteland. Publiekelijk praten over de pro-democratische protesten, en de manier waarop de communistische machthebbers die bloedig neersloegen, leidt tot gevangenisstraffen. Ook in Hongkong, tot voor kort nog steevast het toneel van herinneringsmarsen, wordt elke vorm van onvrede de kop ingedrukt.
"Sinds de politieke onrust eind jaren tachtig begon, is de Chinese regering al tot een duidelijke conclusie gekomen", wil buitenlandwoordvoerder Mao Ning er nog net over kwijt, als haar gevraagd wordt hoe de Chinese autoriteiten 35 jaar na dato terugkijken op de dag dat Peking de aanval opende op het eigen volk. Daar blijft het bij. "Volgende vraag."
'Herinnering volledig uitwissen'
Doorgaans verschijnen de vragen en antwoorden uit de dagelijkse persconferenties op de website van het ministerie van Buitenlandse Zaken, ook nu. Maar in het gepubliceerde verslag komt over 'Tiananmen' niets terug. "Het vermoorden van honderden, mogelijk duizenden jonge studenten die vreedzaam protesteerden is een gruweldaad", zegt Yaqiu Wang van Freedom House. "Ze willen dat niemand dit weet, en willen de herinnering volledig uitwissen."
Dat de wereld het wel weet, komt mede doordat Peking grote media aanmoedigde satelliettechnologie mee te nemen naar China. Michail Gorbatsjov kwam naar de hoofdstad, de decennialange ruzie tussen China en de Sovjet-Unie zou worden bijgelegd. Peking wilde graag dat dat gecoverd werd, zegt Mike Chinoy, die tijdens de Tiananmenprotesten voor CNN werkte. Dagenlang kon er live verslag worden gedaan van de protesten.
Overheidscensors voeren kat-en-muisspel
"Op de avond van 3 juni kreeg het Volksbevrijdingsleger de order om de protesten neer te slaan", zegt Chinoy, die voor zijn boek Assignment China sprak met veel zijn collega-correspondenten aan het front. Journalisten van AP en CNN wisten er de 'tankman' vast te leggen: een anonieme man die wereldberoemd werd toen hij op 5 juni 1989 een colonne tanks tegenhield. "De enorme prodemocratische protesten op het Tiananmen-plein en elders van 1989 waren niet alleen een keerpunt in de geschiedenis van China, maar ook in de verslaggeving over het land."
De foto is in China niet te vinden, gecensureerd. Overheidscensors doen er alles aan om dat zo te houden. Elk jaar voeren zij een kat-en-muisspel met creatieve reaguurders. Op WeChat, China's populairste berichtenapp, kunnen gebruikers wegens 'onderhoud' hun profielfoto vandaag niet veranderen. Posts die als gevaarlijk worden beschouwd, komen niet door de algoritmes heen. Een screenshot van de gecancelde vlucht met nummer 'CZ8964', een verwijzing naar de datum, glipt nog wel door het censuurapparaat. Posts met kaars-emoji's blijven voor andere gebruikers onzichtbaar.
Reden dat een groot deel van de Chinezen nog nooit heeft gehoord van het bloedbad dat 35 jaar eerder op 'hun' plein werd aangericht. "4 juni 1989?" vraagt een jonge kok zich af, sigaret in de mond. Met de zoektermen 8964 scrolt hij noest door Douyin, de Chinese versie van Tiktok. Iets vinden doet hij niet. Oudere Chinezen zeggen zich voor onze camera niets te kunnen herinneren. "Ik herinner me er niks van", zegt een oudere man.
Ook andere Chinezen op straat zeggen zich niets te kunnen herinneren:
Hongkong, de enige plek in China waar Tiananmen tot 2019 nog wel met vele tienduizenden mensen kon worden herinnerd, ondergaat nu zo'n zelfde metamorfose. Het internet is weliswaar nog open, gerouwd worden mag er niet meer. Eerst vanwege corona, nu is het de strenge Staatsveiligheidswet die alle uitingen verbiedt. "We moeten ervoor waken dat mensen de kwestie niet kapen en er misbruik van maken om problemen te veroorzaken", zei de Hongkongse leider John Lee.
De autoriteiten draaien overuren om de Chinese partijtop in woord en daad lippendienst te bewijzen, ziet Wang. "Voor hen is de topprioriteit nu aan Peking te laten zien dat ze extreem loyaal zijn. Dat activisten hard gestraft worden als zij zich uitspreken, en dat er geen verzet meer is." Meerdere organisatoren van de jaarlijkse herdenking in Hongkong zitten al sinds maart in de gevangenis.
Acht arrestaties
In de afgelopen dagen zijn nog eens acht mensen gearresteerd voor online posts die volgens de autoriteiten 'ontevredenheid, wantrouwen en haat' zouden aanwakkeren. Een artiest die met zijn vingers 8964 in de lucht schreef, werd door tientallen agenten afgevoerd. Daarmee doet de stad weinig meer onder voor steden op het Chinese vasteland. Wang: "In Hongkong zouden de herinneringen op zo'n zelfde manier gewist kunnen worden als in China, al zal dat veel meer tijd kosten."
Herdenkingen verplaatsen zich noodgedwongen naar andere plekken in de wereld. Naar Taiwan, en ook landen en steden elders waar een grote Chinese of Hongkongse diaspora zit. "Het grootste deel van de herdenkingen vindt plaats buiten China", zegt Wang. Maar er is nog een groep binnen China die zich uit blijft spreken, zegt ze. Via X bijvoorbeeld, of Instagram, alleen toegankelijk met speciale VPN-software. "Mensen die risico's nemen om, met alle risico's vandien, gebruik te maken van hun vrijheid van meningsuiting."
