ANC op kruispunt, comeback van Zuma: vijf vragen over verkiezingsuitslag Zuid-Afrika

• 

  Elles van Gelder

  correspondent Afrika

De regerende partij African National Congress (ANC) heeft in Zuid-Afrika een explosieve nederlaag geleden tijdens de verkiezingen; voor het eerst sinds 1994 is de partij de absolute meerderheid kwijt. Vijf vragen over de verkiezingsuitslag.

Wat ging er mis bij het ANC?

Dertig jaar lang had het ANC het voor het zeggen. Kiezers waren loyaal vanwege de rol die de partij van Nelson Mandela speelde in de strijd tegen apartheid en voor een vrij en democratisch Zuid-Afrika. Het ANC beloofde een beter leven voor iedereen. Maar er is veel werkloosheid en het land kampt met stroom- en watertekorten en hoge misdaadcijfers.

Dit is niet het vrije en gelijke Zuid-Afrika waar Zuid-Afrikanen op hadden gehoopt en die teleurstelling is nu terug te zien in het stemgedrag. Nu na drie dagen bijna alle stemmen geteld zijn, staat het ANC op net iets meer dan 40 procent van de stemmen. Dat is veel lager dan bij de vorige verkiezingen, toen de partij ruim 57 procent van de stemmen kreeg. Dat betekent dus dat het grootste deel van Zuid-Afrika niet meer geregeerd wil worden door de partij die hen leidde in de strijd tegen apartheid en voor democratie.

Wanneer ging het mis?

Lang geleden, als het bijvoorbeeld gaat om infrastructurele problemen. Er werd niet genoeg vooruit gepland bij het aanleggen van nieuwe waterpijplijnen en hoe het land meer elektriciteit op kan wekken. Ook waren er veel beschuldigingen van corruptie en wanbestuur onder oud-president Jacob Zuma (2009-2018). Zo kregen vrienden van Zuma belangrijke functies in overheidsbedrijven, zoals het staatselektriciteitsbedrijf, en hielpen innige banden met Zuma om miljoenencontracten binnen te halen.

Zuma werd tijdens zijn presidentschap daarom gedwongen op te stappen. De huidige president Cyril Ramaphosa werd op het schild gehesen. Met hem hoopte het ANC, en veel Zuid-Afrikanen, dat de economie het beter zou gaan doen en dat de torenhoge werkloosheid en corruptie aangepakt zouden worden. Maar dat gebeurde niet en deze verkiezingen was het geduld van kiezers op.

Waarom kreeg de partij van oud-president Zuma zo veel steun?

Na het ANC kreeg de Democratische Alliantie de meeste stemmen (21 procent), maar de grootste verrassing was de derde plek voor de nieuwe partij uMkhonto weSizwe (14 procent), waaraan oud-president Zuma zich had verbonden.

Zijn MK-partij heeft veel stemmen gewonnen in zijn eigen provincie KwaZulu-Natal, waar ook veel mensen naar de stembus zijn gegaan. Zuma zegt zich in te zetten voor de armen en die voelen zich daar door hem gehoord. Ook stemden mensen massaal op MK, omdat ze dezelfde cultuur delen.

Verder zegt Zuma dat hij slachtoffer is van samenzweringen tegen hem, zoals de corruptieaantijgingen. Hij is de kat met negen levens in Zuid-Afrika en houdt van een gevecht. Overigens was hij niet verkiesbaar; vlak voor de verkiezingen besloot de rechter dat hij niet het parlement in mag, omdat hij veroordeeld is wegens minachting van het hof.

Wat betekent dit voor het ANC?

Door het forse verlies voor het ANC is samenwerken met enkel de kleinere partijen lastig. ANC moet dus een van de grotere partijen aan boord halen om te kunnen regeren. Dat ligt niet zo voor de hand; er is niet een partij waarmee de partij een ideologie deelt. Zo wordt de Democratische Alliantie - een centrumrechtse partij - door een deel nog steeds gezien als een partij die het vooral goed voor heeft met het bedrijfsleven en de middenklasse. Daar maken meer witte Zuid-Afrikanen deel van uit dan zwarte Zuid-Afrikanen, van wie velen nog in armoede leven. Het is de vraag of president Ramaphosa zo'n samenwerking aan zijn achterban kan verkopen.

Een andere optie is een coalitie met MK of met de EFF en de Inkhata Freedom Party (IFP). Zowel MK als EFF wil de nationalisering van mijnen en bedrijven, en landonteigening zonder compensatie. De woordvoerder van Zuma's partij zegt dat ze alleen een coalitie willen als de grondwet wordt herschreven, zodat Zuma wel het parlement in kan en gekozen kan worden als de volgende president. De Democratische Alliantie noemt dat een doemscenario.

En wat betekent dit voor de huidige president?

De positie van Ramaphosa staat of valt met welke coalitie het wordt. Een coalitie met MK betekent het einde van Ramaphosa. De Democratische Alliantie heeft wel een goede relatie met Ramaphosa. Hij moet proberen de teugels stevig vast te houden in zijn partij, die nooit een eenheid is geweest sinds het vertrek van Zuma. Zijn redding is dus een samenwerking met de Democratische Alliantie, en die lijken ook wel te willen.

Tegelijk is coalitievorming een nieuw fenomeen in Zuid-Afrika, aangezien het ANC het de afgelopen dertig jaar voor het zeggen had. En in de grondwet staat dat ze maar twee weken hebben om de coalitie te vormen na de officiële uitslag, die morgen bekend wordt. Er wachten enkele moeilijke en onvoorspelbare weken.