Waarom 1 mei in Nederland geen vrije dag is

• Sjoerd Verbiesen

Over de hele wereld gaan vandaag werknemers de straat op of hebben ze vrij, want het is de Dag van de Arbeid. Hier in Nederland gebeurt dat nauwelijks. Hoe komt dat?

Voor het ontstaan van de Dag van de Arbeid moeten we naar de Verenigde Staten, ook al wordt Labor Day daar al lang gevierd op de eerste maandag in september. Op 1 mei 1886 begint er bij een fabriek voor landbouwmachines in Chicago een staking. Honderden arbeiders eisen een werkdag van maximaal acht uur. Op de vierde dag wordt de situatie grimmig, als de politie ingrijpt en er een explosief naar de agenten wordt gegooid. Zeven politiemensen en vier demonstranten komen om het leven.

De politie pakt na de demonstratie prominente vakbondsvoormannen en anarchisten op. Ondanks flinterdun bewijs worden ze ter dood veroordeeld.

Ter herinnering aan deze gebeurtenis begint de Amerikaanse vakbondsfederatie in 1888 met een landelijke staking op 1 mei. Ze eisen daarbij hetzelfde als de demonstranten in Chicago: een achturige werkdag. "Er was tot dan toe geen enkele beperking voor werkgevers. Twaalfurige werkdagen, de hele week lang, waren heel normaal", vertelt Lex Heerma van Voss, onderzoeker bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

Kiesrecht voor arbeiders

De datum van 1 mei wordt na de Amerikaanse demonstraties ook in andere landen overgenomen. De belangrijkste eis, een achturige werkdag, is overal hetzelfde. Aan het eisenlijstje wordt ook het kiesrecht voor arbeiders toegevoegd.

In Nederland wordt vanaf 1890 ieder jaar op 1 mei gedemonstreerd. Pas bijna dertig jaar later hebben die betogingen het beoogde resultaat: de achturige werkdag en het kiesrecht voor arbeiders worden in 1919 ingevoerd.

Nederland heeft de Dag van de Arbeid nooit uitgeroepen tot nationale feestdag. Veel andere landen hebben dat op een gegeven moment wel gedaan. Dat gebeurde vaak als er een linkse of juist extreemrechtse regering aan de macht kwam, legt historicus Heerma van Voss uit.

Zo verklaarden de nazi's in Duitsland in 1933 1 mei tot nationale feestdag. "Daarmee namen ze de wind uit de zeilen van de socialisten, die pleitbezorger waren van de Dag van de Arbeid", zegt Heerma van Voss. De Spaanse dictator Franco deed iets soortgelijks. Hij maakte van 1 mei een feestdag voor de Heilige Jozef, de katholieke beschermheilige van de arbeiders.

"In Nederland is dat nooit gebeurd. Als 1 mei een feestdag is, dan kom je er ook weer heel moeilijk van af", zegt Heerma van Voss. "In de voormalige Sovjet-landen in het Oostblok hebben ze alle communistische feestdagen afgeschaft, behalve 1 mei."

Geen luxe

Een ander argument dat vaak wordt genoemd om van de Dag van de Arbeid geen Nederlandse feestdag te maken, is dat er rond die periode al veel feestdagen zijn. Zo is 1 mei slechts vier dagen voor Bevrijdingsdag (een officiële feestdag, waarop vaak veel mensen vrij zijn) en werd decennialang op 30 april Koninginnedag gevierd.

"Het is een argument dat vaak genoemd wordt, maar het is onlogisch", vindt Heerma van Voss. "Japan, Polen en Servië hebben ook een aantal feestdagen rond 1 mei. Die zeggen: we maken er een week van."

Vakbond FNV vindt het jammer dat in Nederland 1 mei geen nationale feestdag is. "Wij willen wel één keer per jaar stilstaan bij het belang en de kracht van de vakbeweging", zegt voorzitter Tuur Elzinga. "De vakbond is niet alleen iets van vroeger, maar juist nu van groot belang. Het is echt geen luxe en niet iets uit de tijd van opa en oma."

Strijd en successen vieren

In een aantal cao's staan afspraken over 1 mei. Zo mogen schoonmakers vrij nemen op ofwel hun verjaardag ofwel op 1 mei en bij de gemeente Amsterdam kunnen medewerkers kiezen tussen 1 mei of een andere dag van het jaar.

FNV-voorzitter Elzinga noemt 1 mei niet een kwestie die bij cao-onderhandelingen bovenaan het wensenlijstje staat. "Maar bij tijd en wijle spreken we wel af dat het een vrije dag is." Ook de medewerkers van FNV zelf hebben op 1 mei een vrije dag.

De vakbond organiseert sinds 2015 op de Dag van de Arbeid een bijeenkomst in Amsterdam. "We willen 1 mei claimen om onze strijd en successen te vieren. Sinds 2015 wordt dat steeds een beetje uitbundiger. Vorig jaar hadden we rond de 6000 mensen op de been."

Volgens Elzinga bewijst die opkomst dat de Dag van de Arbeid niets aan relevantie heeft ingeboet. "Het ging destijds in Amerika al niet alleen om de achturige werkdag, maar ook om de arbeidsvoorwaarden in z'n algemeen", zegt hij. "Daar gaat het nu nog steeds om. We zijn als land steeds rijker geworden, maar de rijkdom is in heel weinig zakken terechtgekomen."