Na 10 jaar oorlog is het ieder voor zich in kapotte steden in Oost-Oekraïne

• Chiem Balduk

  Redacteur Buitenland

Komende week viert Oekraïne het 10-jarig jubileum van de Revolutie van de Waardigheid, in Nederland bekend als de Majdanrevolutie. Na maanden van protest werd de pro-Russische president Janoekovitsj afgezet. Een periode van hoop brak aan in Kyiv.

Hoe anders was dat in het oosten van het land. Het aftreden van de Moskou-gezinde president werd het startpunt van pro-Russische protesten, deels door Rusland georkestreerd. Russische 'groene mannetjes' namen de Krim in. En een mix van separatisten en Russische saboteurs namen regionale bestuursgebouwen in en riepen uiteindelijk in de regio's Donetsk en Loehansk onafhankelijke 'Volksrepublieken' uit. Sindsdien is het oorlog in Oost-Oekraïne.

"Dit was voor Oekraïne al de eerste Russische invasie", zegt Oekraïne-deskundige Bob Deen van Instituut Clingendael. De grootschalige invasie van 24 februari 2022, volgende week twee jaar geleden, was de vervolgstap. In de tussentijd waren al ruim 10.000 mensen om het leven gekomen in Oost-Oekraïne.

Terug naar 2014, in acht foto's:

Deen werkte destijds voor de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in Oekraïne. Veel mensen werden overvallen door de opkomende onrust, schetst hij. "Er doken troepen op, waarvan onduidelijk was wie het waren. Vrijwel iedereen spreekt in de Donbas immers Russisch, dus het is lastig om te herkennen waar iemand vandaan komt."

De precieze omvang van de Russische inmenging is nooit precies opgehelderd, vervolgt hij. "Het gebeurde heimelijk. OVSE-waarnemers zagen bijvoorbeeld geen grote militaire colonnes met tanks, maar men zag wel vele mannen in uniform de grens oversteken. Tegelijkertijd, er was daar destijds heel veel grensverkeer." Maar, zo stelt Deen, het is zeker dat de Russen zich ermee bemoeiden.

Bevroren leven

Na tien jaar oorlog is het leven in het bezette Oost-Oekraïne ernstig verslechterd, vertellen bewoners en gevluchte bestuurders uit het gebied. "Het is stressvol leven in een kapotte stad", zegt een man uit de stad Donetsk. "Hier geldt 'ieder voor zich', omdat we van dag tot dag leven."

Stadsgenoot Polina, 18 jaar en opgegroeid met de oorlog als vanzelfsprekend, klinkt meer gelaten. "Het leven gaat door, ondanks dat je de oorlog op afstand kunt horen." Op de vraag of ze bang is, antwoordt ze twijfelend. "Misschien, ik weet niet of het gevaarlijk is."

"In de middag bevriest het leven, dan is er niemand meer op straat", schetst Aleksandr Strjoek. Hij is de burgemeester van Severodonetsk in de regio Loehansk, maar is vanwege de Russische bezetting naar vrij gebied gevlucht. Hij onderhoudt vanuit ballingschap contact met zijn stad, hoewel internet er regelmatig uit ligt. "Ook hebben veel huizen geen verwarming of ramen, en overal ligt vuilnis. Het is een verminkte en ontvolkte stad vol ratten."

Opgeofferd

Waar 'doorgaan met leven' tot 2022 misschien nog haalbaar was, veranderde dat met de grootschalige oorlog. De zogenaamde 'volksrepublieken' liggen sindsdien vol in de frontlinie. Honderdduizenden inwoners vluchtten - noodgedwongen - naar Rusland. "Op sommige plaatsen is het nooit meer stil", zegt Strjoek.

De 'eigen' legertjes van de volksrepubliekjes, deels opgebouwd uit gemobiliseerde Oekraïense burgers, leden de afgelopen jaren grote verliezen. "Rusland staat erom bekend dat ze liever anderen opofferen dan hun eigen beroepsmilitairen. Dat zie je bij minderheden en gevangenen, maar dus ook bij de Donetsk- en Loehansk-legertjes", vertelt Oekraïnedeskundige Deen.

Van die eigen 'volksrepublieken' is inmiddels weinig meer over. Rusland annexeerde de twee staatjes en gaf de leiders nieuwe baantjes. Veel van de oorspronkelijke 'rebellenleiders' uit 2014 zijn bovendien inmiddels gedood of in onmin geraakt als gevolg van interne ruzies, onder wie MH17-dader Igor Girkin.

Russisch gemaakt

Inwoners van Severodonetsk worden onderworpen aan hevige Russische repressie, vertelt de gevluchte burgemeester Strjoek. "Je moet een Russisch paspoort nemen om iets geregeld te krijgen. Kinderen moeten naar 'vakantiekampen' diep in Rusland om te 'herstellen'. Ouders die dat weigeren, worden nauwlettend in de gaten gehouden."

Van wederopbouw is geen sprake, zegt hij. "Die bestaat uit een controle van beschadigde woningen. De controleurs nemen dan alle spullen mee en vervolgens zien ze die controleurs nooit meer terug." Woningen in goede staat worden onteigend van burgers, volgens Strjoek. "En uitgedeeld aan onbekende Russen." Zo wordt het gebied, met harde vuist, Russisch gemaakt.

Kyiv houdt de hoop levend dat de gehele Donbas, inclusief de 'volksrepubliekjes', ooit weer in Oekraïense handen zal komen. Maar na tien jaar oorlog is er weinig over van de ooit bloeiende, dichtbevolkte industrieregio. Ook van de pro-Oekraïense bevolking in het gebied is, na jaren van oorlog en repressie, vermoedelijk weinig meer over.