Mens heeft aarde over grenzen geduwd, blijkt uit 'gezondheidscheck voor planeet'

• Sven Schaap

  redacteur Online

De aarde staat op dit moment zo sterk onder druk dat de planeet "ruim buiten de veilige ruimte voor de mensheid" is terechtgekomen. Daarvoor waarschuwen onderzoekers in een nieuw artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Science Advances. De stabiliteit die het leven op aarde al 10.000 jaar kent - sinds de laatste ijstijd - dreigt hierdoor in gevaar te komen.

De wetenschappers bouwen voort op onderzoek uit 2009 naar de zogenoemde 'planetaire grenzen'. Er zijn negen grenzen vastgesteld: de opwarming van de aarde, het verlies van biodiversiteit, de stikstofkringloop/fosforkringloop, het gat in de ozonlaag, oceaanverzuring, waterschaarste, landgebruik, chemische verontreiniging en deeltjes in de atmosfeer.

Zolang de mens binnen die planetaire grenzen blijft, kan de aarde de belasting zelf oplossen en is het systeem relatief stabiel. Zodra de planetaire grenzen worden overschreden, komt de stabiliteit waarin de mens zichzelf millennia heeft kunnen ontwikkelen in gevaar, is het idee.

Gezondheidscheck voor planeet

Hoofdauteur Katherine Richardson vergelijkt de aarde met een lichaam en de grensoverschrijdingen met het hebben van een hoge bloeddruk: "Je bent niet meteen zeker van een hartaanval, maar het risico neemt wel toe."

De onderzoekers spreken van "de eerste gezondheidscheck voor de hele planeet". Van de negen grenzen, zijn er slechts drie niet overschreden, valt uit de studie op te maken. Het klimaat is verstoord, het verlies van biodiversiteit is veel groter dan toelaatbaar en er is te veel chemische verontreiniging en ontbossing.

Alleen de verzuring van de oceanen ligt nog binnen de planetaire grenzen, net als de luchtvervuiling en de uitputting van de ozonlaag. Voor klimaatverandering is de grens eind jaren 80 al overschreden, concluderen de onderzoekers. Maar ook de grenzen van de luchtverontreiniging en de verzuring van de oceanen zijn bijna bereikt.

De groene cirkel is het gedeelte dat binnen de planetaire grenzen valt, alles wat daarbuiten valt overschrijdt de grenzen:

"Deze grenzen bepalen het lot van de planeet", zegt een van de auteurs, Johan Rockström, de directeur van het Institute for Climate Impact Research in Potsdam (PIK). "We staan er echt heel slecht voor." Rockström en zijn team zien vooral heil in het terugbrengen van bossen naar het niveau van het begin van de twintigste eeuw. Die kunnen dan de CO2 opslaan die nu in de lucht terechtkomt en daarmee een belangrijke oorzaak is van de opwarming van de aarde.

Ook pleiten de onderzoekers voor meer aandacht voor de teruglopende biodiversiteit - de verscheidenheid aan levensvormen zoals planten en dieren - naast de grote aandacht voor de klimaatcrisis. "Biodiversiteit is fundamenteel voor het behoud van de koolstof- en watercyclus."

Alarmerende studie

Hoogleraar mondiale milieuveranderingen Detlef van Vuuren van de Universiteit Utrecht en het Planbureau voor de Leefomgeving spreekt van een alarmerende studie. "We zitten in een situatie waarin we te maken hebben met meerdere milieucrises tegelijkertijd. Het klimaat is er één van, en we hebben deze zomer op verschillende plekken gezien wat voor gevolgen dat kan hebben in de vorm van weersextremen. We leggen op dit moment met onze productie en consumptie een te grote druk op de planeet."

De studie staat volgens Van Vuuren in dezelfde traditie als die van de Club van Rome, die in de jaren 70 de grenzen van economische groei trachtte aan te geven in het invloedrijke rapport Grenzen aan de groei. "Indertijd hebben zij als eerste aangegeven dat het misgaat als je te veel druk legt op het vermogen van onze planeet om onze verontreiniging en ons afval te verwerken. Daar is toen ook wel reactie op geweest, maar niet genoeg. Netto is sinds de Club van Rome mondiaal de milieudruk toegenomen."

Ziek, maar niet ongeneeslijk

Naar aanleiding van deze nieuwste studie pleit hij opnieuw voor onderzoek naar oplossingen. "Dat we in een wereldwijde milieucrisis zitten, dat weten we nu wel. We moeten nu vooral gaan kijken of we paden kunnen schetsen waarmee we weer binnen de planetaire grenzen blijven."

Hij wijst in dat kader op de hoeveelheid kennis die er is over het klimaat: "We weten dat we daarvoor een verandering in de samenleving nodig hebben: minder energiegebruik, een ander energiesysteem, veranderingen in vervoer, industrie en landbouw. Dat gaat tijd kosten, maar in de optimistische scenario's zou je dat wereldwijd in 2050 bereikt kunnen hebben."

De wetenschapper is niet per se negatief. "Het is wel te keren. Ik heb het wel vaker gezegd: de patiënt is wel ziek, maar niet ongeneeslijk. We weten uit allerlei verkenningen dat we met een combinatie van technologie en een gedragsverandering de omvang van het probleem behoorlijk terug kunnen brengen. Minder consumeren en een ander dieet kunnen al heel veel positieve effecten hebben."