Sri Lanka krijgt zes topstukken terug, en dat is het begin van meer

Nederland heeft een belangrijke stap gezet in de teruggave van kunst en andere culturele objecten die in het verleden uit voormalige koloniën zijn meegenomen. Demissionair staatssecretaris Uslu voor Cultuur tekende in Sri Lanka de eigendomsoverdracht voor zes topstukken uit het Rijksmuseum in Amsterdam.

Het meest in het oog springt het Kanon van Kandy, dat in 1765 tijdens een militaire campagne van de Verenigde Oostindische Compagnie tegen de koning van Kandy werd buitgemaakt. Daarnaast geeft Uslu twee ceremoniële zwaarden, een mes en twee geweren terug. Uiterlijk eind dit jaar gaan ze naar Sri Lanka.

De teruggave, die in juli was aangekondigd, wordt gezien als een belangrijk moment. "Sri Lanka heeft hier sinds de jaren 60 om gevraagd", zegt Jos van Beurden, senior onderzoeker koloniale collecties en teruggavekwesties bij de Vrije Universiteit in Amsterdam. "In 1980 is er een officieel verzoek gekomen, maar Nederland heeft zich daar onderuit gewerkt."

Sinds twee jaar voert Nederland een nieuw beleid. "In meerdere herkomstlanden is toen energie ontstaan om die hele restitutievraag aan te pakken. Dat gebeurt nu en dit is het resultaat ervan."

Wat Sri Lanka betreft, denkt hij niet dat het bij deze zes stukken blijft. De directeur van het Nationaal Museum in Sri Lanka is in de jaren 70 de hele wereld over gereisd om in musea en instituten te kijken wat er aan Sri Lankaans erfgoed lag.

Op basis van zijn rapport vroeg Sri Lanka in 1980 300 stukken terug, waaronder 20 tot 25 stukken die zich in Nederland bevonden. "In de universiteitsbibliotheek in Leiden en in het Museum Volkenkunde liggen nog objecten die op die lijst stonden", zegt Van Beurden. "Ik kan me voorstellen dat de repatriëringscommissie van Sri Lanka aan de hand van die lijst verdere claims gaat formuleren."

Niet alleen Nederland

De koerswijziging van Nederland staat niet op zichzelf. Ook andere voormalige koloniale machten, zoals Frankrijk, België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, gaan nu anders om met restitutievraagstukken. "De verhoudingen op wereldniveau veranderen ingrijpend. De Europese landen moeten veel meer hun best doen om goede contacten met de voormalige koloniën te houden."

Ook de druk van binnenuit nam toe, onder andere door bewoners van Europese landen met wortels in de voormalige koloniën. Activisten namen in meerdere landen objecten uit musea mee om aan de kaak te stellen dat het roofkunst betrof.

Belangrijker nog is volgens Van Beurden dat de jongere generatie van museumdirecteuren en -conservatoren van mening is dat doorgaan op de oude weg niet langer kan.

Javamens

In juli is ook over de teruggave van 472 objecten aan Indonesië besloten. Ook van dat land zullen er nieuwe claims komen. Die komen in behandeling bij de Commissie Koloniale Collecties. Deze commissie vraagt de betrokken musea om uit te zoeken hoe ze aan hun stukken zijn gekomen. Een belangrijke vraag is of dat eerlijk is gegaan. Op grond van zo'n herkomstrapport stelt de commissie een advies op voor de staatssecretaris.

Een advies waar naar wordt uitgekeken is dat over drie topstukken uit de 'Dubois-collectie' van museum Naturalis in Leiden: het schedelkapje van de Javamens, een dijbeen en een kies, stukken die een belangrijke rol hebben gespeeld in de acceptatie van de evolutietheorie van Darwin.

Naturalis zegt dat daarover in juli een "constructief" gesprek is geweest met een delegatie uit Indonesië. Het teruggaveverzoek is momenteel in behandeling bij de Commissie Koloniale Collecties.

Aandachtspunt

Van Beurden is blij met de omslag, maar het gaat volgens hem nog steeds heel langzaam. Wat volgens hem belangrijk is, is dat Nederland de regie meer uit handen geeft. Om te beoordelen of een object terug mag, doet de Nederlandse eigenaar een herkomstonderzoek.

De belangrijkste vraag is dan vaak of Nederland op een eerlijke manier aan dat object is gekomen. "In Indonesië en Sri Lanka zijn ze veel meer bezig met de vraag: hoe kunnen wij ons eigen nationale verhaal in beeld brengen? En wat hebben we daarvoor nodig? Dat is lang niet altijd roofkunst. Dat kan ook heel iets anders zijn."

Van Beurden is de auteur van Ongemakkelijk Erfgoed, over de teruggave van koloniaal erfgoed. In oktober verschijnt Het lege vitrinesyndroom. Dat gaat ook over de vraag wat er met koloniaal cultureel erfgoed in handen van particulieren moet gebeuren, zoals de versierde schedels van het Asmat-volk. Zo zag hij vorige week dat op eBay schedels van Asmats worden aangeboden, een volk op Nieuw-Guinea.

Een andere vraag is wat te doen met sieraden uit de koloniale tijd die zowel door nazaten van de toenmalige eigenaren als regeringen van herkomstlanden worden opgeëist.