Ook in Australië maakte een toeslagenaffaire veel slachtoffers

• Meike Wijers

  correspondent Australië

Het is een bericht dat geen enkele ouder wil horen. "Om drie uur 's nachts stond er een politieagent voor de deur: Rhys had zelfmoord gepleegd", vertelt Jennifer Miller. Haar zoon overleed op 26 januari 2017. Hij was 28 jaar.

Hoewel hij soms worstelde met zijn mentale gezondheid, had Miller deze stap niet aan zien komen. Ze ging op zoek naar een afscheidsbrief, een verklaring. "Toen vond ik de aanmaningen van de overheid. Rhys had een tekening van zichzelf op zijn koelkast geplakt, waarop hij een pistool tegen zijn hoofd hield waar dollartekens uit schoten."

Rhys moest bijna 18.000 Australische dollar (zo'n 11.000 euro) aan ontvangen bijstandsuitkering terugbetalen. Hij probeerde tevergeefs de schuld aan te vechten, omdat hij geloofde dat hij recht had gehad op de uitkering. Met zijn bescheiden inkomen als bloemist was het moeilijk om rond te komen, laat staan een grote schuld af te lossen. "Ik weet zeker dat die schuld heeft bijgedragen aan zijn beslissing om een eind te maken aan zijn leven", zegt Miller. "Hij was wanhopig."

Miller nam haar zoons strijd na zijn dood over en bleef de schuld aanvechten. "Ik wist dat het niet klopte en dat er iets heel erg mis was met het systeem", zegt ze. Na jaren kreeg ze gelijk. Het zogenaamde 'robodebt'-beleid, zo genoemd omdat de schulden werden berekend door een robot, was onzorgvuldig en bovendien onrechtmatig.

Een speciale onderzoekscommissie heeft afgelopen week een vernietigend rapport gepresenteerd over de onterechte terugvorderingen. Van de 1,3 miljoen Australiërs met een uitkering moesten bijna een half miljoen mensen tussen 2015 en 2019 een deel van hun uitkering terugbetalen. De schulden liepen op tot duizenden Australische dollar. In veel gevallen klopten de schulden niet.

Uitkeringsagent

Oorzaak van de verkeerde berekeningen was een algoritme dat de verstrekte uitkeringen met de belastingaangiftes van de ontvangers vergeleek. Bij een afwijking berekende de computer vanzelf een schuld. Aanvankelijk controleerde een ambtenaar de berekening nog handmatig. Tot 2015. Sindsdien liep het aantal schulden ineens hard op.

Met deze automatisering wilde de regering 1,7 miljard Australische dollar (ruim 1 miljard euro) besparen. Slachtoffers moesten bewijzen dat hun schuld niet terecht was, in plaats van dat de overheid moest aantonen dat er onrechtmatige uitkeringen waren verstrekt. Politici gingen ervan uit dat mensen fraude probeerden te plegen.

In het jaar dat de Australische overheid overstapte op de robot beloofde Scott Morrison, de net aangestelde minister voor Sociale Zaken en latere premier van het land, dat hij een "sterke uitkeringsagent" zou zijn. "Australiërs accepteren niet dat er mensen zijn die misbruik maken van het systeem en ten onrechte een uitkering ontvangen waar ze geen recht op hebben."

De onderzoekscommissie vindt die retoriek zeer kwalijk. "De commissie heeft bewezen dat fraude slechts minimaal voorkwam. Maar dat is niet het beeld dat politici van het sociale zekerheidssysteem hebben geschetst", schrijven ze in het rapport. "Dit is makkelijk populisme. Politici moeten ermee ophouden belastingbetalers en uitkeringsgerechtigden tegenover elkaar te zetten."

Uit het onderzoeksrapport blijkt ook dat bij de invoering van het 'robotsysteem' al signalen waren dat dit mogelijk tegen de wet in ging. Toch ging de overheid er tot 2019 mee door. Pas toen een rechter oordeelde dat het beleid onrechtmatig was, werd het stopgezet. De commissie stelt "geschokt te zijn over de leugens en samenzwering om te voorkomen dat het gebrek aan juridische onderbouwing aan het licht zou komen".

Eerherstel voor zoons

Ook Rhys' schuld bleek automatisch berekend en niet te kloppen. Zijn moeder kreeg na zijn dood een deel van de schuld die hij al had afbetaald terug. Jennifer Miller getuigde over haar zoon voor de onderzoekscommissie. Net als Kath Madgwick, die eveneens haar zoon verloor door zelfdoding. "De meest kwetsbaren in de samenleving, mensen in de bijstand, werden gezien als fraudeur. Niemand gaf om hen", zegt Madgwick.

De moeders zien het rapport als erkenning voor de slachtoffers. "De onderzoekscommissie heeft bewezen dat de ministers corrupt waren. Er is eindelijk eerherstel voor onze zoons", zegt Miller. "Ik had niet verwacht dat het zo snoeihard zou zijn", zegt Madgwick. Ze heeft vertrouwen in de nieuwe regering. Ze hebben sinds hun getuigenis voor de commissie regelmatig contact gehad met de nieuwe minister. Tijdens de persconferentie noemde hij de twee moeders bij naam. "Ik geloof dat hij het juiste zal doen", zegt ze.

Eén hoofdstuk uit het rapport blijft voorlopig geheim. Hierin staan de namen van de verantwoordelijke ministers en ambtenaren die volgens de commissie strafrechtelijk moeten worden vervolgd. Er gaan geruchten dat onder meer oud-premier Morrison op de lijst staat. Het is nu aan het Australische Openbaar Ministerie om besluiten of de verantwoordelijken worden vervolgd.