De Nederlandse uitgeverij Van Oorschot is samen met Russische schrijvers een tijdschrift begonnen voor verhalen en gedichten van gevluchte schrijvers uit Rusland. Sinds de oorlog kunnen zij namelijk niet meer onafhankelijk publiceren in hun thuisland. Maar het tijdschrift roept weerstand op; volgens critici staat de Russische taal symbool voor onderdrukking en bloedvergieten.
Het nieuwe tijdschrift heet Fifth Wave. Deze maand komt de eerste editie uit. Ieder jaar verschijnen vier nummers met ongecensureerde proza, poëzie en essayistiek.
Hoofdredacteur Maxim Osipov is een bekende schrijver uit Rusland. Uit angst voor censuur vluchtte hij vorig jaar via Armenië en Duitsland naar Amsterdam. Met het tijdschrift wil hij mensen verenigen "die van Russische cultuur houden als onderdeel van Europa". Alle schrijvers zijn tegen de oorlog, benadrukt hij.
Uitgeverij Van Oorschot wil met Fifth Wave een vuist maken tegen de censuur van Poetin. Want wie in Rusland woont en kritiek uit op het regime, kan jarenlang in de cel belanden. "Dit tijdschrift wil die schrijvers in de gelegenheid stellen zich nog te kunnen uitdrukken in de taal waarin ze het lenigst zijn", zegt uitgever Frederike Doppenberg.
Niet alleen Russen mogen in het tijdschrift publiceren, ook Oekraïners die in het Russisch schrijven zijn welkom. In de eerste editie schreef Karine Aroetjoenova uit Kyiv een bijdrage. Ze spreekt een beetje Oekraïens, maar schrijven doet ze in het Russisch. "Het is voor mij een kans om gehoord te worden."
Maar niet alle Oekraïners zijn blij met een tijdschrift in de taal van de onderdrukker. Het is immoreel, vindt Volodja Jermolenko. Hij is onderdeel van PEN Oekraïne, een organisatie die zich inzet voor literatuur en vrijheid van meningsuiting. Zijn ouders voedden hem op met de Russische taal, maar vandaag de dag neemt hij die niet meer in de mond. "Het zou immoreel zijn om te denken dat we een soort dialoog kunnen aangaan terwijl onze mensen sterven door Russische bommen."
Ik ben soms bang dat dit boek, dat ik met zoveel liefde heb geschreven, ergens op een vuilnisbelt ligt.
Aroetjoenova denkt er anders over. Haar publicatie in Fifth Wave is een van de weinige manieren waarop ze zich vrij kan uiten. "Ik denk dat juist deze tegengeluiden, die ingaan tegen het huidige regime, stemmen zijn die steun betuigen aan Oekraïne."
Taal als oorlogsmotief
Taal is een belangrijk element in de oorlog. Daar zijn voor- én tegenstanders van het tijdschrift het over eens. Poetin gebruikte taal zelfs om de "speciale militaire operatie", zoals hij de inval in Oekraïne noemt, te verantwoorden. Hij wil opkomen voor de belangen van Russisch sprekenden in Oekraïne, zei hij in februari 2022.
Toen Rusland binnenviel, sprak ongeveer een op de drie Oekraïners Russisch. Ook president Zelensky groeide op met de taal, maar vandaag de dag gebruikt hij die alleen nog om Russen direct aan te spreken. "Ga naar huis", zei hij onlangs voor een tv-camera. "Om je eigen Russisch sprekende mensen te beschermen."
Steeds meer Oekraïners hebben een hekel aan het Russisch. In Kyiv vegen ze er zelfs hun achterwerk mee af: inwoners verzamelen Russische boeken om ze te versnipperen en te verwerken tot toiletpapier.
"Wij zien het als een Russisch machtsmiddel dat wordt ingezet om de culturele ruimte te domineren", zegt Volodja Jermolenko tegen Nieuwsuur. Het is niet voor niets dat Oekraïne straten zoals het Tolstoyplein en de Pushkinstraat een andere naam gaf. "Die namen werden namelijk gebruikt om bezette gebieden te markeren en de lokale cultuur weg te vagen."
'Ook taal van onderdrukten'
Fifth Wave-uitgever Frederike Doppenberg snapt de emoties van de Oekraïners. Maar ze vindt dat Poetin de taal niet mag "kapen". "Als je alleen maar de taal hoort van de onderdrukker, en niet die van de onderdrukten, ben je nog verder van huis."
Het zou me een heel leven kosten Oekraïens te leren, en zoveel tijd heb ik niet.
Karine Aroetjoenova heeft absoluut geen spijt van haar Russische publicatie in Fifth Wave. Overschakelen op het Oekraïens is geen optie. Ze denkt zelfs in het Russisch. "Het zou me een heel leven kosten Oekraïens te leren, en zoveel tijd heb ik niet."
Ze vindt het pijnlijk dat haar stadgenoten boeken door de versnipperaar halen. Zelf schreef ze onlangs een intiem en persoonlijk boek over haar hond en de band die ze met hem heeft. "Dit boekje heet Mijn vriend Benjamin. Ik ben soms bang dat dit boek, dat ik met zoveel liefde heb geschreven, ergens op een vuilnisbelt ligt. Ik hoop dat dat niet gebeurt."
