Suikertaks en sport in strijd tegen overgewicht Zuid-Afrika

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

Tientallen oma's staan op een openbare weg in een township dicht bij Johannesburg op loeiharde muziek te springen en te dansen. Het komende uur kan er hier geen auto passeren. Vier keer in de week is dit het terrein van de Bophelong Fitness Club. Het zweet gutst van de hoofden, het tempo ligt hoog.

Uit een van de huizen komt de 67-jarige Cathrine Mathebe gerend, in een zwart balletpakje met een korte groene rok. Ze is de initiatiefneemster van de sportclub in township Tembisa. Ze begon met sporten toen ze 150 kilo woog en daardoor moeilijk kon lopen. Ondertussen heeft ze in haar buurt een revolutie op gang gebracht en is ze gymjuf voor 140 vrouwen en drie mannen. De oudste deelneemster is 84 jaar. Zij zoekt de muziek uit en bedenkt de pasjes en oefeningen.

In Afrika en Azië nemen obesitas en overgewicht snel toe, schrijven onderzoekers in een nieuw rapport, vandaag gepresenteerd in het kader van Wereld Obesitas Dag. Als overheden geen maatregelen nemen, is in 2035 meer dan de helft van de wereldbevolking (veel) te zwaar.

Zuid-Afrika is een van de landen waar het aantal mensen dat te zwaar is snel toeneemt. Momenteel heeft bijna 70 procent van de Zuid-Afrikaanse vrouwen, en 33 procent van de mannen, al overgewicht of obesitas. Daardoor hebben veel mensen ook te maken met daaraan gerelateerde ziektes. Het land heeft de meeste volwassenen met diabetes van het continent (een op de negen). Het leidt jaarlijks tot tienduizenden doden.

De problemen met overgewicht ontstaan door een combinatie van niet genoeg bewegen en slecht eten. Sporten ligt in Zuid-Afrika niet altijd voor de hand. Sportscholen zijn voor veel mensen te duur en individueel sporten, door bijvoorbeeld rondjes te rennen in de buurt, is vanwege de criminaliteit te gevaarlijk.

"Daarom doen we dit nu samen", zegt Mathebe, die gratis lesgeeft. "Huisartsen uit de buurt sturen steeds meer mensen naar mij toe. Ze komen met klachten zoals diabetes en hoge bloeddruk. Maar nu zijn we fit. Superfit."

Frisdranken duurder

Naast een gebrek aan beweging speelt in Zuid-Afrika ongezond eten een grote rol. "Zuid-Afrikanen eten veel vet voedsel, met veel zout en suiker", zegt expert publieke gezondheid Eunice Montso van de organisatie HEALA, die vecht voor gezond eten.

"Het is eten dat volop verkrijgbaar is in de townships en vaak goedkoper is dan groenten en fruit, vooral met de stijgende voedselprijzen. Mensen drinken ook heel veel frisdranken. En dat doen ze dan juist omdat dit een soort statussymbool is. Ze willen laten zien dat ze het kunnen betalen."

Een van de maatregelen die de Wereld Obesitas Federatie voorstelt, is om ongezond eten extra te belasten. In tegenstelling tot Nederland heeft Zuid-Afrika een belasting op frisdranken, de suikertaks. Dranken met meer dan vier gram suiker per 100 milliliter worden met bijna 11 procent belast.

Dat heeft positieve effecten, zegt Montso. "Een deel van de frisdranken is duurder geworden en onderzoek laat zien dat de verkoop sinds de suikerbelasting bijna met een derde is gedaald. Bovendien hebben frisdrankproducenten de hoeveelheid suiker in hun dranken verlaagd om onder de marge te vallen en zo niet belast te worden. Ook dat levert zo gezondheidswinst op, omdat er minder suiker in zit."

De regering had aangekondigd de suikerbelasting vanaf dit voorjaar te verhogen tot bijna vijftien procent. Dat is recent teruggedraaid, na druk van de suikerindustrie; Zuid-Afrika heeft veel suikerrietplantages en die zeggen dat het verder verhogen van de suikertaks tot baanverlies zal leiden.

Zandile Mchiza, gezondheidshoogleraar aan de Universiteit van Westkaap, spreekt van een gemiste kans. Verder hekelt ze de schreeuwende reclames voor ongezond voedsel: "Junkfood wordt gezien als goedkoper en is overal voor handen. Zuid-Afrikanen moeten beschermd worden."

Niet iedereen weet wat de gevolgen van overgewicht zijn voor de gezondheid, benadrukt Mchiza. "Met al die reclame denk je dat frisdranken je alleen maar energie geven."

Schoonheidsideaal

Daar bovenop willen veel mensen niets horen over afvallen. "Het schoonheidsideaal is voor velen nog steeds vol en curvy", zegt Mchizadie, die veel onderzoek doet naar het lichaamsbeeld van Zuid-Afrikanen.

"Als je zegt dat ze beter minder kunnen wegen, denken ze niet aan een gezond gewicht maar zijn ze bang om direct heel dun te worden. En dun wordt gezien als lelijk. Dat is iets voor vrouwen die niet willen trouwen, want het ligt slecht op de huwelijksmarkt."

Daar maken de sportende oma's zich geen zorgen meer over. Gymjuf Mathebe: "Velen van ons zijn nog steeds niet super dun, maar dat hoeft ook niet. We zijn wel gezond en geven het goede voorbeeld aan onze kleinkinderen."