Jarenlang stond ze fier overeind op een sokkel in het centrum van Odessa: Catharina de Grote. Tot vandaag. Het imposante beeld van de achttiende-eeuwse Russische tsarina moet weg. Het wordt afgevoerd naar een museum.
Het lijkt misschien een klein besluit van de lokale politiek in de Zuid-Oekraïense stad, maar het is er één met grote symbolische waarde. Sinds Russische troepen Oekraïne zijn binnengevallen, worstelt het land met de vraag hoe om te gaan met de vele verwijzingen in het land naar de Russische cultuur. Luisteren naar de muziek van Tsjaikovski of lezen uit het werk van Dostojevski is voor Oekraïners geen vanzelfsprekendheid meer. Het roept de vraag op: moet Russische kunst worden gecanceld?
Ja, zo luidt het antwoord van de minister van Cultuur Oleksandr Tkasjenko. Hij noemt het "een daad van solidariteit met Oekraïne" als opera's tijdelijk geen werken van Russische componisten opvoeren. "Het wereldwijd propageren van de Russische cultuur is ook onderdeel van de 'speciale operatie', oftewel de oorlog in Oekraïne. Ze weten heel goed dat Dostojevski en Tsjaikovski die Russische cultuur wereldwijd vertegenwoordigen."
We hebben het morele recht niet om muziek op te voeren uit het land dat onze kinderen en jongemannen het leven kost.
Zomaar alle verwijzingen naar Rusland uit het straatbeeld schrappen is makkelijker gezegd dan gedaan. Zeker in Odessa. Het gezicht van dichter Poesjkin staat afgebeeld voor het gemeentehuis. En naar Tsjaikovski is een straat vernoemd, al is dat straatnaambordje onlangs nog beklad.
Dat geldt ook voor het beeld van Catharina de Grote dat vandaag is verwijderd. De dader moest mee naar het politiebureau. "Maar ik kreeg de laagst mogelijke straf", zegt hij tegen Nieuwsuur.
Historicus Artak Hryhorjan snapt wel dat Odessa heeft besloten het beeld weg te halen. "Het is mooi en het past perfect in het plaatje van het plein. Maar door alles wat er gaande is kunnen we het niet meer houden."
Dat Catharina grote symbolische waarde heeft blijkt wel uit het feit dat Poetin haar naam regelmatig laat vallen in toespraken. Hij zegt dat de tsarina, die leefde van 1729 tot 1796, Odessa heeft gesticht. Zo suggereert hij dat de stad toebehoort aan Rusland. Maar historicus Hryhorjan spreekt dat tegen. "Catharina had vrijwel geen banden met Odessa. Ze heeft de stad zelfs nooit bezocht."
Opera schrapt voorstellingen
Een stukje verderop in het operagebouw is de programmering flink aangepast sinds de Russische inval. De directie besloot geen werken van Russische componisten meer op te voeren. De balletstukken De Notenkraker en Het Zwanenmeer zijn daarom geschrapt. "Het enige juiste besluit", zegt regisseur Tamara Forsiuk. "We hebben het morele recht niet om muziek op te voeren uit het land dat onze kinderen en jongemannen het leven kost."
Ondertussen is ze druk met andere stukken die nog wél door de beugel kunnen, zonder Russische invloeden dus. Tot grote vreugde van de operabezoekers. "Het is een vlucht uit de werkelijkheid", zegt de een. Een ander: "In de donkerste tijden moeten kunst en cultuur blijven leven. Anders vergeten we waarvoor we vechten en waar de oorlog om draait."
Overigens zit de imposante operazaal van Odessa bij lange na niet vol. De schuilkelder is niet groot genoeg om bescherming te bieden aan een volle zaal. En de directie van de opera houdt er rekening mee dat ieder moment Russische bommen kunnen vallen. "Dus verkopen we niet meer kaartjes dan er plaatsen in de schuilkelder zijn", zegt regisseur Forsiuk.
De vraag of Russische kunst gecanceld moet worden, zorgt voor discussie in Odessa. Want waar ligt de grens? "Kunst staat op zichzelf en moet niet in verband worden gebracht met de oorlog", zegt een bezoeker van de opera. "Ik zou graag willen dat Tsjaikovski's werk na de oorlog terugkeert in het theater", zegt een ander.
Ook over het weghalen van het beeld van Catharina de Grote is niet iedereen te spreken. "Het is onderdeel van de geschiedenis van onze stad", zegt een man op straat. Maar een vrouw die even later langsloopt, zegt: "Voor mij is dit een logisch verhaal. We moeten alles weghalen wat verwijst naar de Russische bezetter in ons land."
De lokale overheid in Odessa hield vorige maand een online enquête over het beeld van Catharina. De uitslag geeft de verdeeldheid goed weer: 50,2 procent van de mensen stemde voor ontmanteling.
Historicus Artak Hryhorjan snapt de worsteling bij zijn landgenoten. "We bekijken het per geval", zegt hij. "In hoeverre iemand verband heeft met Odessa en in hoeverre die persoon er een negatief standpunt over Oekraïne op nahield."
'Ook Nederland moet Russische kunst boycotten'
Voor sommigen kan de boycot van Russische cultuur niet ver genoeg gaan. Zoals voor minister Tkasjenko. Wat hem betreft cancelt niet alleen Oekraïne Russische kunstenaars en componisten. Volgens de minister zouden alle EU-landen dat moeten doen.
Nederland is niet van plan daar gehoor aan te geven, zegt staatssecretaris Gunay Uslu van Cultuur en Media. "Als overheid gaan wij niet over de programmering van concertzalen, opera's en orkesten. Die zijn volledig vrij om de muziek te spelen die zij willen spelen."
