Gruwelijk en vergeten, zo noemen onderzoekers de heksenvervolging van vier eeuwen geleden. In Nederland gaan stemmen op dat het tijd is voor een heksenpardon. Niet alleen voor eerherstel, maar ook vanwege de parallellen met het heden.
Nergens anders in Nederland zijn in korte tijd zo veel vermeende heksen berecht en terechtgesteld als in Roermond. De stad heeft als eerste gemeente de eer van zeker zeventig slachtoffers van de heksenvervolging - in de jaren 1613-1614 - hersteld. Dat gebeurde na vragen van de lokale fractie van D66.
Wilbert Dekker, gemeenteraadslid voor D66: "Hun namen bekendmaken, is het minste wat we kunnen doen. Die massale heksenjacht geeft ons de plicht om aan te geven hoe vrouwen in die tijd monddood werden gemaakt. Dat heeft een parallel met het heden, waarin vrouwen ook in een hokje worden geduwd."
De Schotse premier Nicola Sturgeon heeft dit jaar op internationale vrouwendag postuum gratie verleend aan de slachtoffers van de heksenvervolgingen in haar land. Ook in Noorwegen, Zwitserland en Catalonië werden vrouwen die voor hekserij werden vervolgd onlangs vrijgesproken van alle blaam, eeuwen na hun dood.
Sneeuwbal van beschuldigingen
Gerard van de Garde werkt in het gemeentearchief van Roermond en deed onderzoek naar de heksenjacht in Roermond. Jacht op vrouwen - maar ook mannen en kinderen - die werden beschuldigd van een slechte oogst, ziektes of het sluiten van een pact met de duivel. "De beul die de verhoren deed was een bruut, die tot het gaatje ging met zijn martelingen." Het leidde ertoe dat de zogenaamde heksen vaak weer nieuwe mensen beschuldigden.
"Hij perste andere namen uit die mensen, je kreeg een soort sneeuwbal van beschuldigingen die steeds verder doorrolde", zegt Van de Garde. En er was sprake van erfopvolging: als een moeder heks was en een dochter had, zal de dochter ook wel heks zijn. "Het zijn voorbeelden van complottheorieën die volledig uit de hand liepen."
Ik droog kruiden uit de natuur en gebruik alles wat moeder natuur me biedt. Net als die vrouwen toen.
Steije Hofhuis promoveerde op Europese heksenverbrandingen aan de Universiteit van Utrecht. Hij ziet interessante parallellen met hedendaagse complottheorieën en noemt het een cultureel virus dat zich verspreidde.
"Dat zie je nu ook met complottheorieën: rare weersomstandigheden, economische spanningen, corona, dat mensen gevoeliger worden en denken: hier zit een groter plan achter. Die complottheorieën zijn er - net als het concept van hekserij - goed op aangepast om mensen in dat ideeënsysteem te houden", zegt Hofhuis. "Als mensen eenmaal in dat geloof zitten, is het lastig om eruit te komen."
Diepste angsten
Overtuigd van een complot zien mensen overal een bevestiging, denkt de wetenschapper. De parallel tussen heksenvervolging en complotten zit 'm in de theorieën. "Die passen zich aan aan omstandigheden, pakken mensen op hun diepste angsten." Wat vroeger de theorie van de duivel was die een deal met vrouwen sloot door seks, zijn nu bijvoorbeeld de pedofielennetwerken van hooggeplaatsten. "Dat is nu het allerschandaligste."
Voor Petroesjka uit het Limburgse dorpje Arcen is heks zijn niets anders dan leven uit eerbied voor de natuur. "Ik leef van alles in de natuur, met de natuur, door de natuur, van de natuur. Met de stand van de maan, de seizoenen, de planeten en met alles wat leeft. Met veel respect voor de heksen uit de 17e eeuw. Daarom draag ik ook de naam heks."
En al is het in spijkerbroek, haar hekszijn - dat door het dorp volledig is geaccepteerd - betekent hetzelfde als voor de vrouwen van vier eeuwen geleden. "Ik loop niet met een puntmuts en bezem te joelen. Ik droog kruiden uit de natuur en gebruik alles wat moeder natuur me biedt. Net als die vrouwen toen."
Eerherstel vindt ze een goed idee vanwege de parallel met de huidige tijd. Al is het voor haar vooral een teken van respect voor de vrouw. "Dat zou een mooi serieus signaal zijn."
