Gevangenissen onder de grond: hoe Rusland burgers in bezet gebied onderdrukt

• Christiaan Paauwe

  Redacteur Buitenland

Wie op straat loopt in Sjevtsjenkove kan nauwelijks zien dat het plaatsje tot voor kort nog bezet werd door Rusland. In het Oost-Oekraïense dorp is niet echt gevochten, kapotgeschoten huizen zie je niet. Inwoners staan met Oekraïense militairen in de rij voor de waterput. In de apotheek zijn medicijnen te krijgen die er volgens de vrouw achter de toonbank de afgelopen maanden niet waren. Maar onder een grijs gebouw met opgestapelde Russische munitiekisten voor de deur is te zien wat die bezetting voor sommige burgers hier heeft betekend.

Een Oekraïense militair trekt een stalen deur open naar de kelder. Onderaan de trap is het pikkedonker en er hangt een bedompte stank. "Hier hielden ze mensen vast", zegt de militair. Met het licht van een camera verschijnen hekken in de duisternis. Verroeste kooien, met houten bankjes en emmers als wc. Een van de cellen is zo klein, dat er alleen een stoel in past. De militair zucht. "Wat moet ik zeggen? Hoe kan je mensen zo behandelen?"

Met de opmars van Oekraïne wordt ook steeds meer duidelijk hoe Rusland de afgelopen zeven maanden het pro-Oekraïense verzet probeerde te onderdrukken in bezet gebied. Oekraïne zegt dat Rusland het vooral had gemunt op inwoners die gevochten hadden in de Donbas of hun familie - en burgers die zich verzetten tegen de bezetting.

In het stadje Koepjansk iets verderop trof het leger een gevangenis aan waar 400 mensen zouden zijn vastgehouden, terwijl er maar plek was voor 140 gevangenen. In Kozatsja Lopan, tegen de Russische grens aan, zegt Oekraïne aanwijzingen te hebben dat mensen werden gemarteld onder een treinstation.

Het Oekraïense Openbaar Ministerie publiceerde foto's van een oude militaire radiotelefoon. Die zou als stroombron zijn gebruikt om mensen met kabels en klemmen elektrische schokken te geven tijdens de ondervraging.

Ook in het grijze gebouw in Sjevtsjenkove zou zijn gemarteld, al wil de openbaar aanklager van de regio nog geen verdere details geven omdat het onderzoek loopt. Volgens het OM werd het gebouw gebruikt door de militaire politie. De aanklager zegt dat in de kelder zowel Russische deserteurs zijn vastgehouden als burgers die niet wilden collaboreren.

Deze vorm van repressie vinden ze in de hele regio terug, zegt onderzoeker Artur Prikhno. Met de Oekraïense organisatie Media Initiatives for Human Rights doet hij onderzoek naar oorlogsmisdaden tijdens de bezetting. Ze proberen te achterhalen wat er met verdwenen inwoners is gebeurd.

"Toen de Russen binnenkwamen, gingen ze rond in huizen." Net als op andere plekken zochten militairen naar 'nazi's'. Prikhno ging rond in bevrijde dorpjes. Hij kan ook bevestigen dat op meerdere plekken mensen werden vastgehouden onder de grond. "De onderdrukking was vooral gericht op Oekraïners die zich patriottisch uitlieten." Bijvoorbeeld omdat er bepaalde aanwijzingen en foto's werden gevonden op een telefoon.

Inwoners moesten zich uitkleden en hun tattoos laten zien. Op meerdere plekken hoorde Prikhno dat mensen met stokken werden geslagen of op andere manieren werden mishandeld en gemarteld. Om een bekentenis af te dwingen of bezit af te staan.

Verdwenen mensen

In het huizenblok naast de gevangenis in Sjevtsjenkove hebben Alena (18) en Konstantyn (21) de bezetting doorgemaakt. Zij wisten dat er mensen onder de grond vastzaten. Ook een paar jongens die dronken waren op straat hadden er een aantal dagen doorgebracht. Voor het stel was duidelijk dat je tijdens de bezetting niet moest praten over Oekraïne. "Daar mocht je het absoluut niet over hebben, dat was verboden", zegt Alena.

Zo liet een man in zijn auto een Oekraïense vlag zien, vult Konstantyn aan. "Er werd in de lucht geschoten en hij werd tegengehouden." Militairen zijn bij hem ingestapt en weggereden. "We weten nu niet waar hij is." Zo zijn er meer verhalen van mensen die zijn verdwenen, zegt Alena. Toen de Russen vertrokken vanwege de Oekraïense opmars, is volgens het stel een groep mannen meegenomen.

De inwoners uit de regio Charkov die verdwenen zijn - in Sjevtsjenkove maar ook op plekken als Izjoem, Balakliya en Tsjoegoejev - zijn volgens onderzoeker Prikhno vermoord of meegenomen naar Rusland of bezet gebied. "De komende tijd zal het beeld dat naar buiten komt absoluut erger worden."