Hoe stevig is de greep van Rusland op de Zwarte Zee?

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

Het belang van de Zwarte Zee in de oorlog in Oekraïne neemt toe. Hoe langer de grondoorlog zich voortsleept in de oostelijke regio Donbas, hoe meer Rusland probeert om via de zee een doorbraak te forceren. Maar ondanks het grote overwicht van de Russische Zwarte Zeevloot, zijn er grenzen aan wat Moskou daar kan bereiken.

Het belang van de Zwarte Zee is niet alleen militair, maar ook economisch en diplomatiek. Dat wordt nu pijnlijk duidelijk door de dreigende graantekorten op de wereldmarkt. Met patrouilles blokkeert de Russische marine een groot deel van de graanexport uit Oekraïne. Moskou hoopt daarmee een verlichting van de internationale sancties af te dwingen.

Tot nu toe leidt dat alleen maar tot woede. "Het is verschrikkelijk dat Poetin de wereld probeert te chanteren," zei de Britse minister van Buitenlandse Zaken Truss deze week. "Hij gebruikt honger en voedseltekorten onder de armste mensen ter wereld als wapen."

Rusland geeft daarentegen het Westen de schuld van de blokkade van graanexporten via de Zwarte Zee. Volgens het Kremlin is de blokkade het gevolg van de internationale sancties tegen Rusland.

"Rusland gebruikt de blokkade op graan als machtsmiddel," zegt Michiel Hijmans, commandeur b.d. van de koninklijke marine tegen de NOS. "Graan via trein en vrachtwagen vervoeren is ingewikkeld. Dus dat is een groot probleem." Door de gestokte export is de wereldgraanprijs nu ongeveer tweemaal zo hoog als een jaar geleden. In verschillende landen in Afrika en het Midden-Oosten dreigen tekorten.

Deze week zijn er verschillende initiatieven begonnen om de Oekraiense graanexport op gang te krijgen. Litouwen probeert een coalitie van landen te organiseren die een vaarcorridor door de Zwarte Zee veilig willen stellen. Turkije wil het probleem oplossen via rechtstreekse onderhandelingen met Rusland en Oekraïne.

De Russische blokkade is niet het enige probleem. Ook Oekraiense zeemijnen maken het commercieel vervoer vanuit de belangrijkste haven Odessa gevaarlijk, benadrukte de Amerikaanse stafchef Mark Milley eerder deze week.

Dezelfde zeemijnen die het verkeer belemmeren van en naar de haven, maken het de Russische marine onmogelijk om met een grote landing vanuit de Zwarte Zee de stad Odessa in te nemen. "De Russen hebben weinig mijnbestrijdingscapaciteit daar," zegt Hijmans. "Dat hebben ze wel, maar niet in de Zwarte Zee. Turkije heeft de Zwarte Zee afgesloten voor meer oorlogsschepen, dus de Russen kunnen geen extra mijnenopruimers daar naartoe brengen."

De Russen hebben ook een harde les geleerd door de aanslag op de Moskva. Daardoor weten ze dat hun kostbare oorlogsschepen niet te dicht bij de Oekraiense kust kunnen laten varen. Daarom zullen ze volgens commandeur Hijmans vooral gebruikmaken van kruisraketten om landdoelen te raken vanaf onderzeeboten en fregatten die verder weg van die kust opereren. "Ze hebben daar al forse schade mee aangericht in Kiev en op andere plekken. Dat deden ze in 2015 ook al, in Syrië."

Dat past volgens andere deskundigen ook in een langeretermijnstrategie van de Russische marine. Die heeft de afgelopen jaren groots ingezet op het gebruik van langeafstandsrakketten als de Kalibr om cruciale infrastructuur te kunnen vernietigen. Geen wonder dus dat de Britse minister van defensie Wallace deze week zei dat de Russische marine "steeds meer een dreiging gaat vormen voor de zuidflank van de NAVO."

De Russische ambities om de Zwarte Zee militair en economisch onder controle te krijgen worden vooral ingeperkt door een andere regionale speler: Turkije. Dat land controleert namelijk de Dardanellen en de Bosporus, de enige vaarroute van en naar de Zwarte Zee.

Onder internationale druk heeft Turkije kort na de Russische inval in Oekraïne alle toegang voor oorlogsschepen geblokkeerd. Ankara heeft dat recht volgens het Verdrag van Montreux uit 1936. "Dat wordt op langere termijn een probleem voor de Russen," zegt NOS-correspondent Mitra Nazar. "Daardoor kunnen ze niet herbevoorraden."

Turkije bepaalt veel in de Zwarte Zee, legt Nazar uit. Zelfs het plan van Litouwen voor een veilige corridor voor graanvervoer hangt af van de medewerking van de Turken, zegt zij, "want voor de beveiliging zijn marineschepen nodig, en Turkije bepaalt of die er wel of niet de Zwarte Zee in mogen."