Hoe Poetins overwinningsdagtoespraken door de jaren heen veranderden

• Iris de Graaf

  Correspondent Rusland

Op 9 mei kijkt de wereld vol spanning hoe president Poetin zijn jaarlijkse militaire toespraak houdt op het Rode Plein. Nu de oorlog in Oekraïne maar blijft voortduren zal de Russische retoriek naar verwachting harder en dreigender zijn. Dat was niet altijd zo. Door de jaren heen zagen we een omwenteling: van een westers georiënteerd Rusland naar een Rusland dat permanent in staat van oorlog lijkt te verkeren.

De allereerste toespraak van Vladimir Poetin op de Dag van de Overwinning was in 2000. Toen was 9 mei nog een dag van pijn in Rusland. Het draaide om de herdenking van de slachtoffers die tijdens de 'Grote Vaderlandse Oorlog' waren gesneuveld in de Sovjet-Unie. Poetin sprak toen nog over het belang van een vrij en democratisch Rusland. Overwinningen zouden niet meer komen op het gebied van oorlog, maar in sociale en economische ontwikkelingen.

Poetin benadrukte toen nog dat Rusland bereid was om samen te werken met de internationale gemeenschap aan de uitdagingen van de moderne wereld. Na een reeks terroristische aanslagen in Rusland en een aanhoudende Tsjetsjeense Oorlog, vonden de dreigingen van internationaal terrorisme hun weerslag in Poetins overwinningstoespraken.

2008 kantelpunt

De grote verschuiving in de Russische buitenlandpolitiek begon na de veiligheidsconferentie van München 2007 en de daaropvolgende NAVO-top in Boekarest in 2008. Daarin stond de ambitie centraal om Oekraïne en Georgië lid te laten worden van de militaire alliantie. Het was een vage toezegging, zonder concrete datum. Maar het maakte Poetin woedend.

Hij voelde zich niet serieus genomen op het wereldtoneel en begon met zijn beschuldigingen richting het Westen. Dat zou erop uit zijn Rusland 'op te breken' en een agenda op te leggen die tegen de Russische belangen ingaat.

In deze video van NOS op 3 zie je meer over waarom 9 mei zo veel voor Rusland en Poetin betekent.

Dat sentiment werd weerspiegeld in de toespraak op 9 mei 2008, ook al werd deze toen voorgelezen door president Medvedev: "We moeten uiterst serieus zijn [...] over pogingen van het Westen om zich met de zaken van andere staten te bemoeien, en bovendien over de pogingen om de grenzen te herzien. We kunnen nalatigheid met betrekking tot het internationaal recht niet toestaan."

Het was ook het jaar waarin voor het eerst zware militaire voertuigen en raketsystemen deelnamen aan de parade. Mensenrechtenactivist Lev Ponomarev beschuldigde Poetin van oorlogszucht en vroeg zich af aan wie Poetin signalen gaf. Naar Georgië? Naar het Westen? Poetin antwoordde: "Het is geen oorlogszucht. We bedreigen niemand en dat gaan we ook niet doen, we leggen niemand iets op. We demonstreren onze groeiende verdedigingscapaciteit." Datzelfde jaar viel Rusland Georgië binnen.

9 mei heilig verklaard

Aan de vooravond van Overwinningsdag in 2012 werd Poetin opnieuw president van de Russische Federatie. In de toespraak van dat jaar zei hij dat Rusland "het morele recht heeft" om zijn positie te verdedigen, "want het was ons land dat het zwaarst de dupe werd van het nazisme, het met heroïsch verzet beantwoordde, de uitkomst van de oorlog vaststelde en alle volkeren vrede bracht".

In 2014 werd 9 mei officieel uitgeroepen tot belangrijkste dag voor Rusland. Poetin noemde het de dag van "nationale triomf, de trots van het volk, een dag van rouw en eeuwige herinnering". De annexatie van de Krim, die enkele maanden eerder plaatsvond, benoemde hij niet. Maar vrijwel direct na de parade op het Rode Plein vloog Poetin naar Sebastopol om de Dag van de Overwinning op de Krim te vieren.

Rusland tegen het Westen

Ook is er de afgelopen twintig jaar een verschuiving te zien in hoe Poetin kijkt naar de geschiedenis. In de afgelopen 20 jaar veranderde 9 mei in de Kremlin-retoriek van een gezamenlijke overwinning van het Westen, samen met de Sovjet-Unie, in een exclusieve prestatie van het Russische volk. Vanaf 2013 werd de bijdrage van bondgenoten alleen kort vermeld en uiteindelijk werd die compleet weggelaten.

De toespraak van vorig jaar illustreert Poetins huidige wereldbeeld: Rusland staat alleen, tegen de rest van de wereld. "In de moeilijkste tijd van de oorlog, in alle beslissende veldslagen die de uitkomst van de strijd tegen het fascisme bepaalden, stond ons volk alleen. Alleen in een moeizame, heroïsche weg naar de overwinning."

Die laatste toespraak was langer en dreigender dan normaal. Poetin waarschuwde ook voor het opkomende neo-nazisme in Europese landen en noemde dat onaanvaardbaar voor Rusland. "We zien vandaag de dag enorme moordcommando's en hun volgelingen, pogingen om onze geschiedenis te herschrijven, om verraders en criminelen te rechtvaardigen met het bloed van honderdduizenden vreedzame mensen aan hun handen."

Sommigen zagen de woorden als een bevestiging dat Rusland zichzelf in een permanente staat van oorlog met de wereld beschouwt. Maar analisten voorspelden toen ook al dat een oorlog met Oekraïne onontkoombaar leek.