In de Oekraïense stad Soemy moesten inwoners maandagochtend schuilen vanwege een lek in een kunstmestfabriek, volgens Oekraïne ontstaan door een Russisch bombardement. Er kwam ammoniak vrij, een giftige stof die in hoge concentraties blindheid en longschade kan veroorzaken.
"Dit laat zien hoe gevaarlijk het is als je zwaar geweld gebruikt in industriële gebieden", zegt Wim Zwijnenburg, projectleider Humanitaire Ontwapening bij PAX. Met die organisatie brengt hij locaties in Oekraïne in kaart die, als ze zouden worden aangevallen, een groot risico vormen voor de gezondheid van omwonenden en voor het milieu.
23.000 locaties
Vanaf het begin van de oorlog worden oliedepots geraakt. Maar ook een gaspijplijn en een loods met verfproducten gingen al in vlammen op. En, tot nu toe het meest dramatische voorbeeld: de Zaporizja-kerncentrale in het zuidoosten van Oekraïne die door de Russen onder vuur werd genomen.
"Naar schatting van de Oekraïense overheid zijn er ongeveer 23.000 locaties waar gevaarlijke stoffen opgeslagen liggen", zegt Zwijnenburg. Ongeveer vierduizend daarvan liggen in de Donbass, de oostelijke regio waar Oekraïne al sinds 2014 vecht met Russische seperatisten.
Expres vlakbij een fabriek
Een van die plekken in de Donbass illustreert goed wat de risico's zijn. De Russische en Oekraïense troepen vechten daar vlakbij reservoirs met naar schatting in totaal 900.000 ton aan chemisch afval van een naburige fabriek.
Zwijnenburg was in 2018 in dat gebied en interviewde er de Oekraïense militaire commandant. "Die zei: we gaan expres vlakbij de reservoirs zitten, want dan wordt er niet op ons geschoten. Want als er op ons geschoten wordt, is er zometeen een enorme giframp waardoor heel de regio onbewoonbaar wordt. Dat wil niemand op zijn conto hebben."
De militairen daar weten heel goed wat de risico's zijn, zegt Zwijnenburg. "Maar ze zeiden ook: als wij het niet doen, gaat de vijand daar zitten." De veiligheid die de fabriek biedt blijkt relatief: er wordt nu toch over en weer geschoten in het gebied.
Als een bom daadwerkelijk zo'n reservoir raakt, zou het giftige afval in de naburige rivieren terechtkomen. "Heel veel landbouwgrond in de omgeving is afhankelijk van dat water. Als het water vervuild raakt, kan die grond niet meer gebruikt worden."
Per ongeluk
Een ander groot gevaar zou zijn dat militairen per ongeluk een gevaarlijke locatie onder vuur zouden nemen. "Dat zagen we bij de nucleaire installatie waar granaten op afgeschoten werden. De vraag is of dat per ongeluk of doelbewust was, maar uit onze ervaring in conflictgebieden weten we dat militairen niet per se altijd weten waar ze nou precies op schieten. Daar zit onze grootste zorg."
Zwijnenburg en zijn team houden vanuit Nederland bij welke gevaarlijke locaties geraakt zijn door videobeelden te verifiëren, satellietbeelden te bekijken en data over onder andere luchtvervuiling te bestuderen. Op die manier identificeerden ze al meer dan honderd locaties in Oekraïne waar giftige stoffen liggen opgeslagen of aanvallen zijn geweest bij bijvoorbeeld waterinstallaties. "En dat is maar het topje van de ijsberg. Dat gaat waarschijnlijk alleen nog maar toenemen in de komende weken."
Vervuiling opruimen
Het is belangrijk dat overheden en internationale expertorganisaties goed in kaart gaan brengen wat waar gebeurt, zegt Zwijnenburg. "Zodat, als het conflict enigszins afgelopen is en de veiligheid het toelaat, alle vervuiling opgeruimd kan worden. Het is cruciaal om daar nu al werk van te maken."
