RIVM hield rekening met ‘catastrofale’ impact corona, maar deelde dat niet met publiek

• Mitchell van de Klundert

  redacteur Binnenland

Er is geen reden tot zorg over het coronavirus, zei het RIVM publiekelijk in februari 2020. Maar achter de schermen bij het RIVM-management was de stemming heel anders. Nog voor de eerste besmetting was gemeld, werd er rekening gehouden met catastrofale gevolgen en tienduizenden coronadoden.

Dit blijkt uit duizenden e-mails van managementteam-leden van het RIVM die recent zijn vrijgegeven door het ministerie van Volksgezondheid. De stukken zijn gepubliceerd na Wob-verzoeken van de NOS en andere media. Ze laten zien dat het RIVM niet werd overvallen door de komst van het coronavirus naar Nederland.

Vragen over de Wob-stukken wilde het RIVM niet beantwoorden, wel gaf het instituut een algemene reactie, die onder dit artikel is gepubliceerd. Het RIVM wijst erop dat het in de stukken gaat om scenario's, niet om voorspellingen.

De stukken beginnen in februari 2020, als corona Nederland nog niet heeft bereikt. "Het is nog te vroeg om te zeggen of we ons zorgen moeten maken. Er is nog te veel onduidelijk", zegt Jaap van Dissel, directeur van het Centrum voor infectieziektebestrijding (Cib) van het RIVM in de eerste technische briefing in de Tweede Kamer. In de media gaat het dan vooral over de coronabesmettingen in China en de evacuatie van Nederlanders.

Maar op 9 februari 2020 gaan alarmbellen af in het RIVM-gebouw in Bilthoven. Een net opgericht "responsteam" probeert de gevolgen van het coronavirus voor Nederland in te schatten, en wat de onderzoekers vinden is niet geruststellend. "De impact van een nCoV epidemie komt uit op een classificatie als ernstige tot catastrofale bedreiging voor de nationale veiligheid", mailt een onderzoeker naar zijn bazen. "Het leek me goed om dit met jullie te delen". De term nCoV is een afkorting voor een 'nieuw coronavirus'.

Bekijk hier de e-mail (klik op de afbeelding om te vergroten):

Voor de risicoanalyse maken de RIVM-onderzoekers gebruik van een leidraad waarmee ze inschatten hoe ernstig een gebeurtenis of ramp kan zijn. De classificatie 'catastrofaal' staat op de hoogste plaats, er kan dan sprake zijn van meer dan 10.000 doden en een ontwrichting van de samenleving.

Directieleden van het RIVM, van wie de namen in de Wob-stukken onleesbaar zijn gemaakt, overleggen met het ministerie van Volksgezondheid (VWS) over de analyse. Op 10 februari mailt een RIVM-directielid: "VWS is akkoord dat we even de tijd nemen, en verschillende scenario's qua ziektelast / verspreidingssnelheid / benodigde zorgcapaciteit berekenen."

Over de analyse wordt in de dagen die volgen door het RIVM en minister Bruno Bruins voor Medische Zorg niets gezegd in de media en tegen de Tweede Kamer. De corona-situatie in China voert de boventoon. Op 13 februari zegt Van Dissel in een interview met de NOS dat uitspraken doen over het gevaar van de ziekte buiten de Chinese provincie Hubei lastig blijft.

Later die dag verandert het beeld van corona binnen het RIVM compleet, maar die informatie komt opnieuw niet naar buiten. Er zijn nieuwe berekeningen gemaakt. Een RIVM-medewerker mailt: "We hopen dat dit helpt bij de voorbereiding op de containment fase en bij de voorbereiding op de mitigation fase."

Met containment (indammen) wordt bedoeld dat het virus zo veel mogelijk buiten de deur wordt gehouden. Met mitigation (afvlakken) wordt bedoeld dat de verspreiding van het virus wordt afgeremd door het nemen van maatregelen. Met die laatste aanpak wordt dus op 13 februari al serieus rekening gehouden door het RIVM.

Op die 13de februari wordt op een vergadering bij het RIVM ook besloten een dag later naar het ministerie te gaan om "een beeld te geven wat ons te wachten staat". Het RIVM neemt de volgende boodschap mee: "Worst case scenario: 6x zo erg als de seizoensinfluenza qua aantal doden."

Ter vergelijking: bij een gemiddelde griepgolf vielen de afgelopen jaren zo'n 6000 doden per jaar.

Bekijk hier het vergaderverslag:

Een week later zegt Jaap van Dissel bij de tweede technische briefing in de Tweede Kamer niets over een mogelijke scenario met duizenden doden. Hij vergelijkt daar de situatie op dat moment in China met een griepgolf bij ons. "Dat wil helemaal niet zeggen dat ik hier nu de boodschap wil neerzetten dat er niks aan de hand is, dus begrijp mij goed", zegt hij.

"Maar ik dacht: het is toch even goed om iets van perspectief en nuance te bieden ten opzichte van de griep die wij in Nederland hebben. In wezen is gemiddeld genomen in Hubei gaande wat er op dit moment in Nederland aan griep speelt", zegt Van Dissel.

Van Dissel zegt tijdens de briefing ook niet dat het RIVM op 14 februari bij het ministerie om actie heeft gevraagd. In het vergaderverslag staat: "Hij [de naam is onleesbaar gemaakt] wil bij VWS vast aansturen op inkopen zuurstof (zodat ouderen buiten het ziekenhuis medische zorg kunnen krijgen, hoe dat is nog niet uitgewerkt), en inslaan van medicatie (remdesivir en andere antivirale middelen)."

Er werd op dat moment al rekening gehouden met een grote belasting van de ziekenhuizen als gevolg van het coronavirus. Ook dat er mogelijk niet genoeg plek voor iedereen zou zijn, werd al genoemd.

Uit het vergaderverslag blijkt verder dat er bij het RIVM halverwege februari al sterke aanwijzingen zijn dat besmette mensen anderen kunnen besmetten vóórdat ze ziek worden. Met de kennis van nu ligt dat voor de hand, maar destijds was daar nog veel onduidelijk over en zei het RIVM dat besmetting vooral plaatsvond via mensen die klachten hadden. In de mails wordt geopperd dat als de informatie over pre-symptomatische besmettingen klopt, er moet worden overwogen om personen waarmee een besmet iemand nauw contact heeft gehad ("hoog-risico contacten") preventief in quarantaine te plaatsen.

Bekijk hier het vergaderverslag:

Op 14 februari, de dag dat het RIVM volgens het vergaderverslag bij minister Bruins van Volksgezondheid een scenario met tienduizenden doden als gevolg van corona presenteert, verschijnt er ook een uitlegfilmpje over het coronavirus op de website en het Twitter-account van het RIVM.

In dat filmpje wordt iets totaal anders gepresenteerd. Directielid Aura Timen, directeur van het Centrum Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding (LCI) van het RIVM, zegt: "Op dit moment is er geen reden om je zorgen te maken om het coronavirus." Ze legt uit dat iemand die koorts en keelklachten heeft, waarschijnlijk iets anders heeft dan het coronavirus en zegt: "Ik denk niet dat we het probleem onderschatten in Nederland."

Iets soortgelijks gebeurt ook op 21 februari. Aura Timen werpt op een symposium een vraag op: "Loopt Nederland gevaar?". Ze beantwoordt de vraag zelf: "Op dit moment lijkt het mij dat we veilig zijn in Nederland."

Twee dagen later op 23 februari wordt op het RIVM heen-en-weer gemaild over de coronasituatie in Italië, daar is dan een aantal clusters van besmettingen gemeld. "Nu er een uitbraak is in Italië (...) lijkt het me zeer waarschijnlijk dat de eerste infecties binnenkort ook in Nederland zullen zijn of al zijn", mailt iemand. "En ik kan speculeren over de duur van containment maar ik vrees dat het niet lang gaat duren ivm met vele importaties."

Een dag erna zit Jaap van Dissel bij Nieuwsuur. Hij noemt de situatie in Italië "ernstig" en legt uit dat de tactiek van Nederland is om het virus te kop in te drukken (containment), en dat als dit niet lukt, het virus te vertragen. Er wordt volgens Van Dissel ingezet op het snel ontdekken van besmettingen.

Uit de Wob-stukken blijkt dat het RIVM op dat moment al met heel andere zaken bezig is. Zo staat in scenario's die op 24 februari via een Google spreadsheet-link worden gedeeld met OMT-leden, dat er al rekening wordt gehouden met een overbelast zorgstelsel. Ook wordt er gesignaleerd dat er in de containmentfase een tekort aan persoonlijke beschermingsmiddelen (zoals mondneusmaskers) kan zijn.

Uit een email van 25 februari, er is dan nog geen coronapatiënt in Nederland gemeld, blijkt dat bij een RIVM-directielid al duidelijk is dat de overheid weinig kan doen als er eenmaal een corona-epidemie is in Nederland. "Het is te complex en te groot. Wij als samenleving moeten het oplossen", schrijft hij.

De RIVM'er vervolgt de mail met het noemen van een mogelijke aanpak: "We zijn sociale mensen met behoefte aan contact face-to-face en fysiek, maar we moeten dit nu beperken voor misschien best een lange tijd (maanden ipv weken) en dit is dus niet leuk en heeft een prijs (...) Volgens mij kunnen we dit hierboven best communiceren en de bevolking mobiliseren, dit aanzwengelen en faciliteren."

Het communiceren van het bovenstaande, wat neerkomt op een eventuele maandenlange lockdown en het beperken van contacten, gebeurt niet. Sterker: op 27 februari wil minister Bruno Bruins in de eerste aflevering van het live-programma Feiten en Fabels over het coronavirus vooral niet te alarmerend zijn.

"Wij treffen voorzorgsmaatregelen om een uitbraak te voorkomen. En als zich toch een patiënt aandient dan is de vervolgstap dat je wil kijken hoe we de uitbraak zo klein mogelijk kunnen houden. Ik vind ook dat we daar de woorden en de maatregelen bij moeten kiezen", zegt hij in reactie op zijn Duitse collega die dan al spreekt van een corona-epidemie.

Aan het einde van die uitzending krijgt Bruins een briefje toegeschoven. "Er wordt mij bevestigd dat er een patiënt is met het coronavirus in Nederland", leest hij voor. Daarna gaat het snel. Ruim twee weken later wordt aan alle Nederlanders gevraagd om sociaal contact te vermijden, worden de scholen gesloten en wordt de anderhalve meter afstand ingevoerd. De coronacrisis, die het RIVM al zag aankomen, is dan begonnen.

Het RIVM heeft dit artikel kunnen lezen voor publicatie. Ook is de vraag gesteld waarom informatie die wees op ernstige gevolgen van het coronavirus niet is gedeeld met het publiek. Vragen wilde het RIVM niet beantwoorden, wel gaf het instituut een algemene reactie op het artikel. Die reactie luidt:

"In de beschreven mailwisseling is sprake van het doornemen van verschillende mogelijke scenario's. Daarbij bekijk je alle mogelijkheden dus ook de worst case scenario's. Een veel voorkomend misverstand is dat scenario's hetzelfde zijn als voorspellingen. Dat lijkt ook in dit stuk zo te zijn. Scenario's zijn echter wezenlijk anders dan voorspellingen. Scenario denken is een manier om het nadenken over allerlei mogelijke situaties te stimuleren. Voorspellingen zijn daarentegen wat je op basis van (wetenschappelijke) analyses verwacht of het meest waarschijnlijk acht. De verschillende scenario's en analyses zijn in het OMT besproken en hebben geresulteerd in de OMT adviezen aan VWS. Het is goed om je daarbij te realiseren dat dit steeds gebeurde op basis van de op dat moment aanwezige kennis. Nieuwe kennis resulteerde vervolgens in nieuwe adviezen."

Aan het ministerie van Volksgezondheid (VWS) is gevraagd of de scenario's van het RIVM destijds zijn gedeeld met het VWS en wat daar vervolgens mee is gebeurd. Ook is gevraagd waarom de informatie niet is gedeeld met het publiek of de Tweede Kamer. Het ministerie zegt komende week met een reactie te komen.

De Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) publiceert komende woensdag een eerste rapport over de Nederlandse aanpak tijdens de eerste golf van de coronapandemie en de voorbereidingen die waren getroffen.