Twee jaar coronapersconferenties, kan dat niet anders?

• Joram Bolle

  redacteur Online

Als er tijdens de coronapandemie één ding een blijvertje lijkt, is het de persconferentie. Het is al bijna twee jaar dé manier van het kabinet om nieuwe maatregelen aan te kondigen, of geldende te schrappen.

Er zijn er inmiddels ruim veertig geweest - kleinere persmomenten en tv-toespraken niet meegerekend. En naar alle waarschijnlijkheid volgen er in 2022, het derde jaar van de coronapandemie, nog meer.

Maar werkt het nog om Nederland zo uit te leggen welke maatregelen er genomen worden? Deskundigen noemen het goed dat er een middel is om in één keer miljoenen mensen te bereiken. Maar ze zeggen ook: de persconferentie is te lang, het doel onduidelijk en voor een grote groep Nederlanders te moeilijk te begrijpen.

Moeilijke woorden en beeldspraak

"Zoals eerder aangekondigd, heeft de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing zich vandaag gebogen over de vraag of een versoepeling mogelijk is van de intelligente lockdown van ons land." Op die manier begon Mark Rutte de persconferentie van 21 april 2020.

Dat zal nu niet snel meer gebeuren. "Er is veel verbeterd in het taalgebruik", zegt Mohammed Azzouz. Hij is programmamanager bij Pharos, dat zich inzet om gezondheidsverschillen in Nederland te verkleinen. "Maar er kan nog meer rekening gehouden worden met laaggeletterden." 2,5 miljoen Nederlanders boven de 16 zijn laaggeletterd.

Ook woorden die voor de meeste mensen simpel lijken, kunnen voor laaggeletterden een probleem opleveren, zoals 'bijwerking', 'isolatie', 'immuniteit' of 'besmettingsgolf'. Op de website van Pharos is een overzicht te vinden van lastige woorden als het over corona gaat, en alternatieven. "Te veel beeldspraak is ook lastig te begrijpen", zegt Azzouz.

"Nederland gaat nog een keer op slot. Dat is onvermijdelijk vanwege de vijfde golf die met de omikronvariant op ons afkomt". De kans bestaat dat miljoenen mensen zulke zinnen van premier Rutte niet snappen, zeggen kenners over de laatste coronapersconferentie - en toen moest OMT-voorzitter Jaap van Dissel nog aan het woord komen.

Azzouz: "Er zijn een hoop stichtingen die goed werk doen, ook in samenwerking met de overheid. De Rijksoverheid maakt een samenvatting van de persconferentie in eenvoudige taal, en beeldsamenvattingen." Het is dus niet zo dat laaggeletterden volledig afhankelijk zijn van de persconferentie. Maar, zegt Azzouz, "ik moet de eerste laaggeletterde nog tegenkomen die via Google de persconferentie in eenvoudige taal kan vinden".

"Het is nu vooral heel veel zenden, met alleen woorden", zegt illustrator Corine Matser. Zij maakt al vanaf het begin visuele samenvattingen van de persconferenties en ze merkte al snel dat daar behoefte aan was. Haar visualisaties worden bijvoorbeeld opgehangen bij bedrijven en instellingen en verspreid in huis-aan-huisbladen.

Haar eigen stijl is misschien niet geschikt voor communicatie van de overheid zelf, vindt Matser, maar het idee erachter kan ook in de persconferenties worden gebruikt: "Tekst en beeld versterken elkaar, dat is bij mij nooit los." Som de maatregelen in beeld op met tekst en beeld, zoals nu ook al met de basismaatregelen gebeurt op het katheder. "Laat ook tijdstippen zien wanneer de maatregelen ingaan. Oftewel: de concrete dingen die mensen moeten onthouden."

Visuele ondersteuning helpt ook anderen dan laaggeletterden. "Vooral sceptische doelgroepen laten zich makkelijker overtuigen met beeld en grafieken", zegt communicatie-expert Lars Duursma. Hij noemt de flatten the curve-grafiek, die bij het begin van de coronacrisis effectief werd ingezet om uit te leggen wat de maatregelen konden bewerkstelligen.

Zoiets had bij de laatste persconferentie ook gekund door de mogelijke gevolgen van de omikronvariant voor de ziekenhuisbezetting te tonen. Dat gebeurde wel in andere presentaties van het RIVM: "Nu zéíden Rutte en Van Dissel alleen dat omikron een groot probleem wordt."

Dit is een RIVM-model dat mogelijke ziekenhuisbezetting door omikronvariant toont. Een soortgelijke grafiek tonen tijdens de persconferentie had de dreiging van omikron duidelijker gemaakt, vindt Lars Duursma.

Naast de noodzaak moet ook het nut van de maatregelen beter worden uitgelegd, zegt Duursma: "Onderzoek van de gedragsunit van het RIVM laat zien dat dat de twee belangrijkste zaken zijn, maar er wordt niet genoeg naar die inzichten geluisterd."

Waar doen we het voor?

Zeggen dat door maatregelen de druk op de zorg daalt, is onvoldoende: "Je moet vertellen hoe het middel dat je kiest daarvoor zorgt en naar welk punt we toewerken." Welk R-getal wordt nagestreefd, bij welke ziekenhuisbezetting kunnen we versoepelen? Data moeten daarbij leidend zijn, niet datums. "Dat is eerder geprobeerd met routekaarten, maar die zijn eigenlijk nooit bewandeld."

Het doel van de persconferentie is niet helder genoeg, vinden ook anderen. "Het heet een persconferentie, maar is het nou bedoeld voor journalisten die het gebruiken om het later uit te leggen, of als toespraak direct aan burgers?", vraagt Corine Matser zich af.

"Het is nu vaak een eindeloze opsomming van technische details", zegt hoogleraar risicocommunicatie Daniëlle Timmermans. "Maar het gaat om het grotere verhaal. Er moet uitgelegd worden welke keuzes er zijn gemaakt en daar moet verantwoording over worden afgelegd."

Geen technische briefing

"Begin gewoon met het aankondigen van de maatregelen", zegt wetenschapsjournalist Diederik Jekel. Hij heeft tijdens de coronacrisis op zijn YouTubekanaal filmpjes gemaakt om op begrijpelijke wijze de maatregelen en de noodzaak daarvan uit te leggen, zo ook na de laatste persconferentie.

Vaak start Mark Rutte met een flinke inleiding voor hij toekomt aan de maatregelen. Voordat de vragen van journalisten beginnen, kunnen Rutte en De Jonge zo 20 minuten aan het woord zijn. Jekel: "De opbouw is niet goed, en de persconferenties duren te lang."

Bekijk hier hoe Jekel op YouTube de laatste persconferentie op simpele manier samenvatte:

De duiding is ook belangrijk, maar OMT-voorzitter Jaap van Dissel is niet de juiste persoon om de duiding te geven, vindt Jekel: "Het leek wel een technische briefing in de Tweede Kamer. Onbegrijpelijk voor een grote groep."

Daniëlle Timmermans snapt dat Van Dissel erbij was om de ernstige zorg uit te stralen die bij het kabinet leefde. Toch is een vermenging van epidemiologische duiding en het bekendmaken van maatregelen volgens haar niet ideaal: "Laat het op een ander moment vertellen door iemand die het op een toegankelijke manier uit kan leggen."

Dat hoeft niet iemand van het OMT of RIVM te zijn, zegt Timmermans. Liever niet zelfs. Het kan bijvoorbeeld ook door een jonge epidemioloog of arts gedaan worden, die een andere doelgroep aanspreekt dan de gemiddelde Nederlander. Want daar ontbreekt het bij de persconferentie aan, zegt ook Jekel: "Er is te weinig sprake van representatie."

Boodschapper

Het is belangrijk dat mensen zich herkennen in degene die de boodschap brengt. "Ik ben waarschijnlijk ook niet de aangewezen persoon om iets aan Marokkaanse Nederlanders uit te leggen." Organiseer daarom verschillende deelpersconferenties, zegt Jekel, met iemand die een specifieke groep aanspreekt op een kanaal waar die groep veel komt: "Waarom is er niet parallel op NPO 3 een persconferentie voor dertigers? En een sessie op Instagram Live voor jongeren? De boodschap is: alleen samen krijgen we corona onder controle. En vervolgens wordt daar alleen op een oudewittemannenmanier over gecommuniceerd."

Na de maatregelen en duiding, volgt nog een stap, zegt Jekel: "Toon dat je begrijpt welke zorgen mensen hebben." Niet iedereen kan bijvoorbeeld thuiswerken. Hoe kun je het risico op besmetting dan toch zo laag mogelijk houden? "Je vraagt gedragsverandering van mensen. Laat zien hoe je ze daarbij kunt helpen."

Goed voorbeeld doet volgen

Daarbij is zelf het goede voorbeeld geven nodig. "Wat je doet is belangrijker dan wat je zegt", aldus Lars Duursma. "Op 14 december was de eerste keer dat Rutte en De Jonge aan kwamen lopen met een mondkapje." Wat ook niet helpt is de onregelmatigheid van de persconferentie: "Het is vrij ongelukkig dat er bijna alleen een persconferentie is bij het veranderen van maatregelen."

Gedragsonderzoek liet zien dat Nederlanders sinds eind september de basismaatregelen veel slechter hebben nageleefd. Daarom was een regelmatige persconferentie elke twee weken beter geweest, vindt Duursma. Dan geef je ook aan: het is nog niet voorbij. "In oktober was er bijna volledige radiostilte van het kabinet. En achteraf werd het mensen dan kwalijk genomen dat ze zich niet meer aan de basismaatregelen hielden."

Daniëlle Timmermans ziet een vast moment voor persconferenties niet per se zitten: "Er moet wel wat nieuws te melden zijn." Duursma zegt dat dat ook nu niet het geval is: "De maatregelen lekken van tevoren al uit, waarschijnlijk om te kijken hoe ze vallen. Dan lijkt de persconferentie wel een toneelstukje."