Nooit eerder in de geschiedenis werd het wrak van een compleet slavenschip gevonden. Daar kan vanaf deze week verandering in komen: onderzoekers zijn begonnen met een drieweekse zoektocht naar het Nederlandse schip De Leusden van de West Indische Compagnie (WIC), dat in 1738 vlak voor aankomst in Suriname verging.
Het slavenschip liep destijds bij slecht weer vast op een zandbank ter hoogte van de Marowijnerivier, die de bemanning per abuis aanzag voor de Surinamerivier. Volgens een vlak na de ramp in Paramaribo opgemaakt politierapport besloot de bemanning nadat het schip lek raakte en begon te zinken de Afrikaanse gevangenen op te sluiten in het ruim, naar eigen zeggen om te voorkomen overmeesterd en vermoord te worden.
Ongewapend, vermoeid en geboeid
"Een onzinredenering. Het was een enorme moordpartij", zegt historicus Leo Balai, die ruim tien jaar geleden het verhaal achter de scheepsramp ontdekte in het originele politiedossier in het Nationaal Archief in Den Haag. "Ze waren ongewapend, vermoeid, en de meesten waren geboeid. Dit gebeurde omdat het schip verging, en daarmee was de lading ook verloren. Een bedrijfsongeval."
De scheepsramp staat te boek als één van de grootste uit de Nederlandse maritieme geschiedenis. 664 tot slaaf gemaakte Afrikanen verdronken, zestien van hen overleefden het drama. Zij werden alsnog verkocht in Paramaribo, voor 4140 gulden. De bemanningsleden overleefden de ramp wel allemaal. De Nederlandse autoriteiten deden destijds geen verder onderzoek naar de ramp.
Wat moet er met het schip gebeuren als de onderzoekers het vinden? Linda Nooitmeer van het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee) vindt dat tijdens de opgraving dan rituelen van Afrikaanse religies moeten worden uitgevoerd:
Volgens Martijn Manders van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, dat de huidige zoektocht mede financiert, is het vinden van De Leusden van groot wetenschappelijk belang. "We hebben nog nooit een Nederlands slavenschip onderzocht. Het vinden van De Leusden is niet alleen historisch gezien belangrijk, we kunnen er ook veel van leren. We kunnen dan onderzoeken in hoeverre zo'n schip specifiek voor de slavenhandel is gemaakt. Daar is archeologisch gezien weinig over bekend. "
Op basis van historische bronnen en kleinschalige metaalmetingen in 2013 en 2019 ligt het wrak volgens maritiem archeologen een paar kilometer uit de kust van Frans Guyana. De metaalresten duiden hoogstwaarschijnlijk op de twaalf kanonnen, en op de voetboeien en kettingen waarmee de Afrikaanse gevangenen zaten vastgeketend.
Een Frans-Nederlandse expeditie scant vanaf deze week een veel groter gebied dan bij de eerdere onderzoeken gedaan is met een 'magnetometer', een drone die metaalsporen meet. Ook gaat voor het eerst een gespecialiseerde duiker het water in om objecten boven water te halen die kunnen bewijzen dat het om De Leusden gaat.
Voor identificatie hoeven de onderzoekers niet per se het naamplaatje van De Leusden te vinden. "Als je bij een klein scherfje aardewerk of een pijpenkop duidelijk kan zeggen dat het uit Nederland komt, kan het voldoende zijn", zegt maritiem archeoloog Jerzy Gawronski, het brein achter de missie naar Frans-Guyana. "Scheepswrakken hebben allerlei nisjes en hoekjes waarin dingen heel goed bewaard kunnen blijven, juist in water afgedekt door zand."
Slavenarmband
De expeditie wordt gefinancierd door de gemeente Amsterdam en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Ook Frankrijk draagt financieel bij, omdat het schip waarschijnlijk op de Franse zeebodem van Frans-Guyana ligt.
"Wetenschappers uit de hele wereld hebben belangstelling voor het scheepswrak", zegt Michel l'Hour van de Franse onderwater-archeologische dienst DRASSM, die de missie de komende weken samen met Jerzy Gawronski leidt. "Als we daar een slavenarmband vinden of voorwerpen die bewijzen dat het De Leusden is, dan denk ik dat zowel Jerzy als ik op dat moment het mooiste object hebben gevonden uit onze carrière."
Op deze website verzamelt de gemeente Amsterdam informatie over de expeditie naar De Leusden.