Hoe kon de fiscus jarenlang een fraudelijst bijhouden: zeven vragen en antwoorden

• Linda Wisse

De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) publiceerde een vernietigend rapport over de Fraude Signalering Voorziening (FSV) van de Belastingdienst. De toezichthouder bestempelt het systeem waarmee mogelijke fraudesignalen zijn verzameld als een zwarte lijst en zegt dat de Belastingdienst nooit persoonsgegevens op deze manier had mogen verwerken.

Toch heeft de fiscus de lijst jarenlang kunnen gebruiken. Zeven vragen en antwoorden.

Welke overtredingen heeft de Belastingdienst begaan?

De Belastingdienst registreerde vanaf 2013 tot maart 2020 persoonsgegevens van mogelijke fraudeurs. De voorlopers van dat systeem bestonden al sinds 2001. En twintig jaar lang persoonsgegevens op die manier registreren is een onrechtmatige schending van grondrechten, ongekend in omvang, concludeert de Autoriteit Persoonsgegevens.

In het fraudesysteem werden bijvoorbeeld medische gegevens en strafrechtelijke gegevens geregistreerd. Maar uit het rapport blijkt dat de Belastingdienst het recht niet had om persoonsgegevens te bewaren, omdat daar een precieze wettelijke bepaling voor nodig is. En die is er niet.

De dienst schond zelfs bijna alle kernbeginselen van de privacywetgeving: gegevens werden zonder geldige reden, zonder duidelijk doel, slordig bijgehouden, slecht beveiligd en veel te lang bewaard.

Het gebruik van zwarte lijsten werd stopgezet toen Trouw en RTL Nieuws ze ontdekten. Vervolgens concludeerde advieskantoor KPMG dat het fraudesysteem de privacywetgeving AVG schond. Daardoor werd het systeem in 2020 stopgezet.

Hoewel die privacywet - de AVG - pas in 2018 werd ingevoerd, heeft de Belastingdienst ook de jaren ervoor de privacywetgeving geschonden door onzorgvuldigheid, volgens de toezichthouder.

Wie was potentieel fraudeur?

In totaal stonden er 270.000 mensen op de zwarte lijst, onder wie 2000 minderjarigen. Ook ondernemingen, NV's of BV's, stonden geregistreerd.

Wie als potentieel fraudeur is bestempeld, kan een inzageverzoek indienen. Maar de Belastingdienst schat in dat voor de helft van de mensen niet kan worden gezegd waarom zij op de fraudelijst stonden.

Mensen kwamen op de zwarte lijst terecht als de Belastingdienst zogenoemde risicosignalen ontving. Dat gebeurde bijvoorbeeld al door het opgeven van een hoge kilometervergoeding in de aangifte, terwijl de persoon dicht bij werk woonde.

Ook het gewoonweg opvragen van informatie door andere instellingen, zoals bij het UWV voor een uitkering, kon als een risicosignaal worden opgevat. De AP viel vooral over de tips van anderen aan de Belastingdienst, waardoor iemand als mogelijke fraudeur werd bestempeld.

Hoe kon de zwarte lijst zo lang bestaan?

De toezichthouder zegt het onvoorstelbaar te vinden dat duizenden medewerkers van de belastingdienst wisten van het bestaan van de lijst en dat hij toch bleef bestaan.

Bezuinigingen zijn de oorzaak van het jarenlange voortbestaan van de lijst, zegt NCF, de vakbond voor werknemers van de Belastingdienst en het ministerie van Financiën. "Fraudebestrijding is een vak apart en kun je niet automatiseren door een systeem. Daar is menselijke maat voor nodig", zegt Albert van der Smissen, NCF-voorzitter.

FNV-bestuurder Mieke van Vliet sluit zich daarbij aan. "Je kunt software het werk niet over laten nemen, alleen eenvoudige processen." Volgens de vakbond hebben werknemers het probleem wel aangekaart, maar kregen zij van hun leidinggevenden terug dat protocollen en regels uitgevoerd moeten worden. Van Vliet: "En daar is het misgegaan."

Wat zijn de gevolgen?

Advieskantoor PwC onderzoekt momenteel de effecten van de zwarte lijst op ondernemers en burgers. De Belastingdienst liet eerder weten dat de zwarte lijst voor 5.000 tot 15.000 mensen een financieel nadelig effect heeft gehad.

Zo werd onterecht een persoonlijke betalingsregeling of minnelijke schuldsanering afgewezen. Ook kon het zijn dat hun aangifte strenger werd gecontroleerd door de Belastingdienst.

Demissionair staatssecretaris Hans Vijlbrief wil voor die mensen in ieder geval een schadevergoeding. Of een groep een (generieke) compensatie krijgt, hangt nog af van de uitkomst van het PwC-onderzoek.

Is er een verband met het toeslagenschandaal?

Volgens de Belastingdienst bestaat er op dit punt overlap: mensen kunnen gedupeerde zijn in de toeslagenaffaire én voorkomen op de zwarte lijst. Ook hier is PwC onderzoek naar aan het doen. Als blijkt dat mensen onrechtmatig toeslagen moesten terugbetalen, omdat zij als mogelijk fraudeur waren bestempeld, wordt bekeken welke compensatie daar tegenover staat.

Hoe weet ik of ik op de zwarte lijst stond?

De Belastingdienst heeft eerder dit jaar zogenoemde excuusbrieven gestuurd naar mensen die op de fraudelijst stonden. Behalve de groep mensen die bijvoorbeeld zijn betrokken in een lopend strafrechtelijk onderzoek. Ook zijn NV's en BV's niet geïnformeerd.

Hoe kom je van de zwarte lijst af?

Als mensen eenmaal als potentieel fraudeur stonden bestempeld, kwamen zij niet van de lijst af. Het fraudesysteem is in 2020 gesloten en wordt volgens de Belastingdienst niet meer gebruikt. De AP heeft niet onderzocht of dat ook daadwerkelijk is gebeurd.

Uit het PwC-onderzoek zal moeten blijken in hoeverre de registratie op zo'n gedetailleerde lijst ook met organisaties buiten de Belastingdienst is gedeeld.