Vragen en antwoorden naar aanleiding van Nieuwsuur-onderzoek corona-aanpak

Waarom zijn jullie hier aan begonnen, wat triggerde jullie om aan de slag te gaan?

De coronacrisis heeft heel de wereld overspoeld en in allerlei landen heb je allerlei verschillende reacties gezien. Wij vroegen ons af; waar staat Nederland nou precies? Hebben we de deskundigen van bijvoorbeeld de Wereldgezondheidsorganisatie WHO gevolgd of voerden we een eigen koers? Of keken we naar de landen om ons heen? In ieder geval kon je internationaal wel zien dat er in sommige landen al vrij snel werd ingezet op het hard bestrijden van het virus, niet per se met strenge lockdowns maar met veel testen, contacten opsporen en in isolatie plaatsen. Waarom leek dit niet serieus overwogen te worden in Nederland? Het leek erop alsof er hier de acceptatie leefde dat het virus nu eenmaal niet tegen te houden was en dus pas onder controle zou zijn als zo'n 60 procent van de bevolking het virus zou hebben opgelopen. Die vraag bleef knagen.

Wat is de belangrijkste conclusie?

De belangrijkste conclusie is dat Nederland te weinig in staat is gebleken de inzichten die er al snel kwamen over dit virus en de bestrijding ervan mee te nemen in het beleid, onder meer uit Azië maar ook 'gewoon' van de Wereldgezondheidsorganisatie. Was dat wel gebeurd, dan had Nederland in elk geval niet vanzelfsprekend geacepteerd dat het virus rond zou gaan razen en velen zou besmetten. Het had dan eerder en overtuigender in kunnen zetten op een beleid om het virus beter onder controle te houden, met name door een ambitieuzer testbeleid en intensiever bron- en contactonderzoek. Of dat ook zou zijn gelukt en beter had uitgepakt weten we niet, maar nu is het niet of nauwelijks geprobeerd.

Is met de wijsheid achteraf niet altijd makkelijk praten?

Natuurlijk, de beleidsmakers zaten onder enorme druk middenin een mondiale crisis, er was veel onzekerheid en schaarste aan van alles. Aan de andere kant: er waren al snel een aantal inzichten, de waarschuwingen over corona van de WHO verschenen bijvoorbeeld al eind februari en al in januari riep de organisatie landen op zich op ernstige toestanden voor te bereiden. De meeste Europese landen vertrouwden in plaats daarvan op hun griepdraaiboeken.

We deden het toch niet zo slecht ten opzichte van andere landen?

Ligt eraan waarmee je het vergelijkt. Veel landen hadden het inderdaad net zo moeilijk of moeilijker (Spanje, België bijvoorbeeld). Maar de landen die daadwerkelijk een ambitieuzer beleid kozen (zoals Denemarken of Noorwegen), hielden het virus beter onder controle en hadden ook relatief minder besmettingen en zieken. Uiteindelijk blijft het moeilijk de vergelijking te maken - vandaar dat we daar ook geen harde uitspraken over doen. Allerlei andere factoren spelen mee zoals bevolkingsopbouw, bevolkingsdichtheid, kwaliteit van het medisch systeem etc. Realistischer is de vraag te stellen: stel dat Nederland in dit geval wél een strikter testbeleid had gevoerd en bv minder had gestuurd op ziekenhuisopnames, hadden we het dán beter gedaan?

Waarom kozen jullie voor de omliggende landen?

Dit zijn de landen waar Nederland zich graag mee vergelijkt en waarvan Rutte meermaals heeft gezegd dat ze vrijwel hetzelfde doen/hebben gedaan als wij. Een vergelijking met de Aziatische landen die het goed gedaan lijken te hebben is ook interessant, maar heeft veel haken en ogen en er zal al snel (en niet onterecht) gezegd worden: 'ja maar die landen/culturen zijn zó anders.'

We vergelijken welke beleidsafwegingen en beleidskeuzes de overheden en hun adviseurs maakten. We blijven weg van een ranking, omdat je het beleid van het ene land, met de effecten ervan, niet zomaar even kunt vertalen/omrekenen naar een ander land. Nederland lijkt op verschillende vlakken op de Scandinavische landen, maar zeker niet op alle.

Waarom alleen kijken naar zieken en doden, want een extra lockdown had toch meer economische schade?

Het idee van een beleid gericht op het lager houden van het virus is dat je niet meer en zwaardere lockdowns nodig hebt, maar dat je die voorkomt door op lokaal niveau uitbraken in te dammen zodat het virus niet 'out of control' raakt. Dat levert ook minder economische schade op.

We hadden in januari toch de hardste lockdown van heel Europa ongeveer, met een avondklok?

Klopt, behoorlijk stevig in elk geval. Die bleek nodig nadat we het aantal besmettingen eerst zo hoog lieten oplopen, dat de ziekenhuizen dreigden te overstromen en er alsnog een stevige lockdown nodig was, die ook nog eens erg lang moest worden doorgezet. Vervelend daarbij is dat een effect van een lockdown afneemt naarmate die langer duurt. De avondklok kwam er omdat de cijfers toen wel omlaag gingen maar er een epidemie binnen de epidemie ontstond: de alfa (Britse) variant nam toe en zou voor nieuwe problemen gaan zorgen.

Het idee van groepsimmuniteit was niet zo gek als er geen vaccin was toch? Wat moest het kabinet anders?

Nou, juist wel. Groepsimmuniteit in combinatie met de afwezigheid van een vaccin is nou juist een enorm risico bij COVID19, zo heeft de WHO ook altijd gezegd. Dat zou leiden tot veel doden en er waren nog grote onzekerheden over wat het virus zou kunnen aanrichten bij die grote groep met 'mildere klachten'. Maar dat groepsimmuniteit als een mogelijkheid werd gezien, was ook weer niet onlogisch. Immers: dat is heel gebruikelijk bij infectieziekten. Maar corona bleek wel een andere ziekte dan een 'normale' griep: het maakte meer mensen ernstig ziek en zij bleven langer in het ziekenhuis liggen. Bovendien treft het vooral kwetsbaren, maar ook gezonde mensen bleken er behoorlijk ziek van te kunnen worden. Al snel is het begrip groepsimmuniteit dan ook een beladen woord geworden, zowel in het Verenigd Koninkrijk als in Nederland en andere landen. Maar op de achtergrond bleef het bij de adviseurs en beleidsmakers toch meespelen, zo blijkt uit ons onderzoek. Daar komt nog iets bij: Als ze al in januari of februari hadden besloten: we gaan alles doen om dit virus de kop in te (blijven) drukken, dan hadden ze intensiever bron- en contactonderzoek gedaan in die fase, waren ze er ook niet mee gestopt toen de besmettingen toenamen en hadden ze al eerder stevige maatregelen genomen zodra indammen niet meer ging.

Welke maatregelen namen wij niet die anderen wel deden?

Sommige landen deden in die eerste golf ook de niet-essentiële winkels dicht, of ze droegen de bevolking op binnen te blijven (in bijvoorbeeld Frankrijk gold er zelfs een verbod om zonder goede reden de deur uit te gaan). Maar wat de eerste golf vooral leert is dat als je je lockdown vroeg genoeg inzet, hij juist niet zo streng hoeft te zijn. De Noorse en Deense lockdowns waren ook niet extreem. Verschil met Nederland was dat Nederland de 'intelligente lockdown' niet alleen inzette om de maatschappij niet te veel te belasten, maar - volgens het RIVM - ook om ondertussen nog wat immuniteit op te bouwen. En dat Nederland én relatief laat was, én niet erg stevig ingreep.

Kunnen jullie meer vertellen over het data-onderzoek dat jullie voor deze reconstructie deden?

We hebben daar een aparte verantwoording over geschreven, die je hier kunt vinden.