Europese rechters buigen zich over nieuwe straf: mag je korten bij problemen met rechtsstaat?

• Aïda Brands

  redacteur Brussel

De Europese Commissie mag subsidies aan EU-landen niet zomaar verminderen of stopzetten als een land de rechtsstaat niet op orde heeft. De Commissie is bovendien helemaal niet gemachtigd om de rechtsstaat van lidstaten te beoordelen, betuigen Polen en Hongarije bij het Europese hof van Justitie in Luxemburg.

Het klinkt als saai en technisch, maar deze week wordt in Luxemburg een zeer principiële discussie uitgevochten. Een korte uitleg.

Het is allemaal te doen om het rechtsstaatsmechanisme. EU-landen die hun rechtsstaat niet op orde hebben, kunnen sinds afgelopen januari worden gekort op EU-subsidies. Het Europese Parlement en de Europese Raad hebben daar vorig jaar mee ingestemd.

Polen en Hongarije waren absoluut niet blij en zijn direct naar het Europese hof van Justitie gestapt om de nieuwe regel aan te vechten. De Commissie heeft vooralsnog besloten te wachten met invoering van het rechtsstaatmechanisme tot de rechters uitspraak hebben gedaan.

Het is niet zo gek dat juist Polen en Hongarije de regel willen aanvechten. Beide landen zijn al meerdere keren gewaarschuwd. Zo kreeg Polen een waarschuwing voor de omstreden tuchtkamer, die vooral rechters bestraft die de regeringspartij PiS niet steunen. Ook in Hongarije staan onafhankelijke rechters onder druk. Als het rechtsstaatmechanisme door de Commissie zou worden ingezet, kunnen deze landen dus worden gekort.

Waarom is deze rechtszaak belangrijk?

Juristen vuurden de afgelopen dagen artikelen uit de twee basisverdragen van de Europese Unie naar elkaar. Om aan te geven hoe belangrijk de zaak wordt gevonden: alle 27 rechters (een uit iedere lidstaat) aanwezig, waar er normaal slechts drie of vier rechters aanwezig zijn. Zij moeten straks besluiten of de EU een land kan bestraffen als landen onafhankelijke rechtspraak niet respecteren.

Het belang van deze uitspraak werd vorige week nog eens benadrukt, toen het Poolse Constitutionele hof besloot dat nationale wetten boven de Europese staan. Eurocommissaris Reijnders zei toen het rechtsstaatmechanisme te willen gebruiken om Polen te straffen.

De argumenten van Polen en Hongarije

Maar volgens Polen en Hongarije kan dat niet zomaar. Volgens hen staat nergens in de Europese verdragen dat een land gekort mag worden als het de rechtsstaat niet op orde heeft. Daarnaast zeggen ze dat de rechtsstaat een vaag begrip is en juridisch niet goed genoeg is gedefinieerd. Het is voor landen onmogelijk om aan zich regels te houden die helemaal niet vastgesteld, aldus Polen en Hongarije.

De landen vragen zich ook af hoe de Commissie gaat bepalen hoeveel geld er zal worden ingehouden. Hoe bepaal je of de straf past bij het vergrijp van een land? Polen en Hongarije vinden dat de rechtsstaat bovendien ook losstaat van de subsidies die zij van de EU krijgen.

De argumenten van de EU

De EU spreekt dit stellig tegen. Het Parlement en de Raad betuigen juist dat als er geen onafhankelijk rechters zijn in een land, niemand kan controleren of het geld wel goed wordt uitgegeven en of er geen corruptie is. Als een land zijn rechtsstaat niet op orde heeft, kunnen andere EU-landen niet zeker zijn dat Europees geld wel goed wordt besteed. Het rechtsstaatmechanisme moet volgens de EU dan ook niet worden gezien als een straf. Het moet vooral garanderen dat EU-geld niet wordt misbruikt.

Bovendien, zegt de EU, is het begrip rechtsstaat helemaal niet nieuw. Op dit moment worden landen al via andere routes gestraft als zij hun rechtsstaat niet op orde hebben.

Hebben Polen en Hongarije kans om te winnen?

Vandaag konden de 27 rechters vragen stellen aan de betrokken landen en de EU. Je kunt op basis van deze vragen soms al zien in welke richting de rechters denken. De rechters vroegen de EU vooral hoe het wil garanderen dat de sanctie passen bij het vergrijp van een lidstaat.

Maar Polen en Hongarije kregen verreweg de meeste vragen. Het ging er soms fel aan toe. Zo vroeg een rechter of Polen en Hongarije niet hadden kunnen weten dat onafhankelijke rechtspraak belangrijk is. Volgens de rechter staat dat expliciet in Europese verdragen. Een andere rechter wilde weten waarom Polen en Hongarije bij hen aankloppen. Zullen ze het vonnis niet gewoon naast zich neerleggen als het ze niet uitkomt?

Het kan nog een aantal maanden duren voordat het hof met een oordeel komt; een uitspraak dit jaar is onzeker.