Pools recht gaat boven Europees recht, oordeelde het Constitutioneel Hof van Polen donderdag. Waar verdragen van de Europese Unie en uitspraken van de EU-rechtbanken in strijd zijn met de Poolse grondwet, krijgt de eigen wet voorrang.
Daarmee haalt het land een van de belangrijkste principes van de EU onderuit. Wat betekent deze uitspraak voor de positie van Polen in de Europese Unie? En wat gaan we daar in Nederland van merken?
'Polexit'
De Poolse jurist Maciej Tabarowski is afgevaardigde van de Poolse ombudsman, een van de laatste onafhankelijke instituties die het land nog heeft. Hij is kritisch op de uitspraak van het hooggerechtshof.
"De uitspraak is slechts één van de elementen die de democratie in Polen bedreigen", zegt hij. "Maar het is vooral een bedreiging voor onze aanwezigheid in de Europese Unie."
Hij ziet drie mogelijkheden om uit de door de uitspraak ontstane situatie te komen. "De Poolse grondwet moet veranderen, maar dat is logisch gezien erg problematisch. Een andere optie is dat de Europese wetgeving verandert." Ook aan die kant zal het moeilijk zijn om te bewegen, verwacht hij.
"De laatste optie, die door het Constitutoneel Hof is geadviseerd, is dat Polen de Europese Unie verlaat."
Of dat inderdaad gaat gebeuren is moeilijk in te schatten, denkt John Morijn, lid van het College voor de Rechten van de Mens en bijzonder hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen. "Formeel moet een land zelf uit EU stappen, zoals bij de Brexit", zegt hij. "Maar door het Europees recht niet meer te erkennen als hoogste recht, stap je er ook min of meer uit."
Europees Hof
Voordat een 'Polexit' eventueel aan de orde is, zijn er allerlei stappen die de Europese Unie zal gaan zetten.
"Zowel de Eurocommissaris als de president van de Europese Commissie hebben meteen na de uitspraak gezegd dat wat Polen nu doet helemaal niet kan", zegt Morijn. "Het Europees recht blijft gewoon boven het Poolse recht staan, stellen zij."
Er zullen dus juridische en politieke consequenties volgen vanuit Europa, denkt hij. Bijvoorbeeld door Polen voor het Europees Hof in Luxemburg te slepen. Die rechterlijke instelling beoordeelt of lidstaten EU-recht goed naleven. Polen is daar inmiddels al een aantal keer veroordeeld voor schending van de rechterlijke onafhankelijkheid.
Volgens Morijn is het "100 procent zeker" dat de Europese Commissie Polen voor het Europees Hof gaat dagen. Wel is het nog de vraag wanneer dat gaat gebeuren en in welke volgorde.
"Mogelijk verbinden ze er eerst financiële consequenties aan, door minder of geen geld meer aan Polen te geven", zegt hij. Dat kan de Commissie bijvoorbeeld doen door Covid-gelden die zijn bedoeld voor coronabestrijding op te schorten, of door de vaste bedragen die het land ontvangt te verlagen.
Afgevaardigde van de Poolse ombudsman Tabarowski zou het begrijpen als de Europese Commissie daarvoor zou kiezen, maar ziet de gevolgen somber in. Hij vreest vooral dat de gevolgen van de sancties terecht zullen komen bij de Poolse burger. "Dat is natuurlijk een ontwikkeling die ik niet wil voor mijn land."
Hoeksteen
De situatie in Polen heeft volgens Morijn ook directe gevolgen voor Nederland. "Als wij een bedrijf beginnen en we willen naar Polen exporteren, dan krijgen we daar met Poolse rechters te maken. Je kan daar in de problemen komen met een activiteit die door Europees recht wordt beschermd. Wanneer de Poolse rechter niet meer onafhankelijk is, weet je niet meer waar je aan toe bent. Normaal kan je dan naar Europese rechter die erboven staat. Dat kan dan niet meer."
Er staat dan ook een belang op het spel dat voor alle Europese landen geldt, vindt Morijn. "De directe werking en voorrang van het Europees recht zijn een hoeksteen van het Europees recht. Als je met 27 rechtssystemen werkt, moet je niet 27 soorten implementaties van het recht hebben. Anders wordt het een puinhoop."
"Het lijkt nu een juridisch probleem, maar het is veel breder dan dat. We hebben te maken met een lidstaat die geen Europees recht toepast. Dat is problematisch voor het onderlinge vertrouwen in de EU."