Discussie over Rijneveld om vertalen Gorman: te veel identiteitsdenken of verkeerde keuze?

• Maartje Geels

  redacteur Online

Dichter Marieke Lucas Rijneveld zal het veelbesproken inauguratiegedicht van de Amerikaanse Amanda Gorman toch niet vertalen. In een verklaring liet Rijneveld gisteren weten geschrokken te zijn van de ophef over de vertaling. Waar ging die over?

Eerder deze week maakte uitgeverij Meulenhoff, die de rechten van het gedicht van Gorman had verworven, bekend Rijneveld te hebben gevraagd voor de vertaling. Het gedicht, dat de 22-jarige voordroeg bij de inauguratie van president Biden, gaat over hoop en de toekomst van Amerika, maar ook Gormans identiteit als zwarte jonge vrouw is een belangrijk thema.

Discussie over keuze

Op sociale media ontstond naar aanleiding van de keuze voor Rijneveld discussie: is het gepast als een witte auteur het werk van een zwarte schrijver vertaalt? Juist vanwege de thematiek van Gormans werk, wringt de schoen bij de keuze voor Rijneveld, die zelf wit is, zegt bijvoorbeeld Zaïre Krieger, zelf een spoken-wordkunstenaar.

"Als Gorman bijvoorbeeld een dystopische roman had geschreven, was het heel anders geweest. Maar het gedicht van Gorman gaat er juist over dat een zwarte vrouw eindelijk ruimte mag innemen in het witte systeem."

Veel critici vinden de keuze voor Rijneveld bovendien vreemd, omdat de auteur vorig jaar in een interview zei niet goed in Engels te zijn: "Mijn Engels is heel slecht".

Booker Prize-winnaar

Dat er discussie is ontstaan over de huidskleur van Rijneveld, vinden anderen juist onzin. Op Twitter is er ook veel steun voor Rijneveld te vinden: veel gebruikers vinden de dichter een geschikte kandidaat omdat Rijneveld recent de prestigieuze International Booker Prize won.

Ook wijzen zij er op Twitter op dat Rijneveld, die zich als non-binair identificeert, uit een gemarginaliseerde groep komt, net als Gorman.

'Als vertaler moet je in de tekst kruipen'

Hoogleraar moderne Nederlandse Letterkunde Thomas Vaessens ziet dat ook. "De uitgeverij heeft z'n best gedaan iemand te vinden die gevoelig is voor identiteitskwesties en de gevoeligheden van minderheidsgroepen", stelt Vaessens.

Hij ziet in de keuze voor Rijneveld juist een ander probleem: Rijneveld is auteur en dichter, maar geen vertaler. En dat is wezenlijk iets anders, betoogt Vaessens. "Een vertaler moet de betekenis van de oorspronkelijke tekst omzetten", legt hij uit. "Je kunt nog zo'n goede schrijver zijn, maar je moet bij het vertalen in de tekst kruipen om te beseffen welke betekenissen er allemaal zijn. Dat is een vak apart".

Uit al die interpretaties moet een vertaler uiteindelijk kiezen. Vaessens: "Het is dan te simpel om te zeggen dat de vertaler dezelfde identiteit moet hebben als de dichter, dat doet geen recht aan de ingewikkeldheid van het vertalen van poëzie."

'Biden koos bewust voor een zwarte, jonge vrouw'

Ook Krieger had de keuze voor een vertaler logischer gevonden. Maar ze had ook graag een zwarte spoken-wordkunstenaar de klus zien krijgen. Volgens Krieger doet de huidskleur van de vertaler er namelijk wel degelijk toe; de keuze voor Gorman bij de inauguratie had ook alles met identiteit te maken, legt ze uit. "Hij had iedereen kunnen kiezen, maar Biden koos er bewust voor een zwarte jonge vrouw op dat podium te zetten en een gedicht voor te dragen over Amerika."

Gezien en gehoord

Maar er speelt meer mee. In de kritiek op de uitgeverij die afgelopen weken online verscheen, komt een duidelijk pijnpunt naar voren. Zo wees onder andere Krieger erop dat zwarte vrouwen veel vaker over het hoofd worden gezien, bijvoorbeeld in de media.

Ook Lisette Ma Neza herkent dat. "Het voelt alsof we hiermee worden gepasseerd", zegt Ma Neza. Na Gormans voordracht bij de inauguratie schreef Ma Neza - eveneens dichteres - een ode aan de Amerikaanse. "Ik zie haar in jouw gezicht; mezelf", dichtte Ma Neza op de radio.

"Ik voelde me door Amanda gezien en gehoord", blikt Ma Neza terug. "Ze had zoveel impact met haar gedicht, ik hoopte dat het 't begin was van een nieuw hoofdstuk, waarin zwarte meisjes en vrouwen zélf hun verhaal mochten vertellen."

Met de vertaling had de uitgeverij volgens Ma Neza een "unieke kans" om een zwarte spoken-worddichteres een podium te bieden in Nederland. Dat Meulenhoff daar niet voor koos, noemt zij pijnlijk. "Dit is het verhaal van een zwarte vrouw, dat is beland in witte handen."

Ma Neza wil Rijneveld niets verwijten: "Met haar reactie heeft ze laten zien dat ze luistert naar de pijn van anderen." Desondanks was ze wel teleurgesteld over de aanvankelijke keuze: "Het voelt als bevestiging dat zwarte mensen niet worden gezien."

Wie Rijneveld opvolgt als vertaler is overigens nog niet duidelijk; uitgeverij Meulenhoff heeft daarover nog niets gecommuniceerd.

Activist en journalist Janice Deul schreef een opiniestuk over de keuze voor Rijneveld: "Ik juich het toe dat ze zich nu teruggetrokken heeft."