'Schokeffect gewenst', ging Duits ministerie te ver bij verkopen van coronabeleid?

• Judith van de Hulsbeek en Wouter Zwart

Hebben Duitse wetenschappers willens en wetens meegewerkt aan het creëren van een angstcultuur rond het coronavirus om zo strenge maatregelen van de Duitse regering tijdens de eerste lockdown te rechtvaardigen? Die vraag wierp de krant Welt am Sonntag vorige week op, na inzage in interne emailcommunicatie tussen het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken en vooraanstaande wetenschapsinstituten.

De publicatie bracht opvallend weinig teweeg in Duitsland, maar in Nederland werd er door media volop over bericht. De NOS heeft de bewuste e-mails inmiddels ook in handen. Daaruit blijkt dat er werd geschoven met variabelen, scenario's en sterftecijfers, vanuit het motto: "Beter erger dan te rooskleurig". Maar ook dat wetenschappers simpelweg aan het pionieren waren aan het begin van een unieke, mondiale crisis.

Indringende e-mail

Het is halverwege maart 2020. Duitsland zit in een eerste lockdown. Winkels en scholen sluiten en journaals tonen afschrikwekkende beelden uit Italië, waar IC-afdelingen van ziekenhuizen volstromen met doodzieke mensen.

Op het ministerie van Binnenlandse Zaken in Berlijn heerst desondanks bezorgdheid dat in eigen land de politiek en samenleving het gevaar van het virus onderschatten. Minister Seehofer wil een snelle versoepeling van de lockdown koste wat kost voorkomen en vraagt zijn departement zo snel mogelijk een strategie te ontwikkelen die iedereen van de ernst van de situatie zal overtuigen.

Zijn staatssecretaris Markus Kerber gaat direct aan de slag en vraagt op 19 maart in een indringende e-mail om hulp aan vooraanstaande wetenschappers van onder meer het Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung (RWI), het Institut der Deutschen Wirtschaft (IW) en het Robert Koch Institut (RKI), alsmede een aantal universiteiten.

Kerber wil een modelberekening van verschillende scenario's (base-, best- en worstcase) "waarvoor we dan preventieve en repressieve maatregelen plannen kunnen", zo schrijft hij. Ook verzoekt Kerber om het overleg vertrouwelijk te houden.

Een fragment uit de mail van Kerber:

De NOS beschikt over ruim tweehonderd pagina's aan vertrouwelijke e-mails die volgden op de uitnodiging van de staatssecretaris en waarop Welt am Sonntag haar artikel baseerde. De meeste communicatie vindt plaats in vier dagen, tussen 19 en 23 maart. Oftewel de dag waarop de staatssecretaris om hulp vraagt en de dag waarop het strategieadvies wordt afgerond.

Volgens de krant tonen de e-mails dat het ministerie op zoek was naar een snel en dramatisch worstcasescenario, om zo een schokeffect onder de bevolking te bewerkstelligen. In werkelijkheid is het beeld iets genuanceerder.

Vooropgesteld: van de 210 pagina's aan documenten zijn er liefst 120 volledig zwartgelakt. Ze geven daardoor een beperkte inzage in de communicatie tussen de wetenschappers en het ministerie. Ook de namen en contactgegevens van de meeste wetenschappers zijn onleesbaar gemaakt. Die van Robert Koch Institut-directeur Lothar Wieler en staatssecretaris Markus Kerber zijn wel zichtbaar.

Een voorbeeld van een zwartgelakte pagina:

De leesbare delen schetsen over het algemeen een genuanceerder plaatje dan Welt am Sonntag beschreef. De e-mails staan vol met discussies over rekenmodellen van economische schade in Duitsland, de sociologische effecten daarvan en over medische kwesties zoals het grootschalig testen. Kortom: zaken die te verwachten zijn bij een unieke, maatschappij ontwrichtende crisis.

Er wordt bovendien niet enkel in de richting van een lockdown geredeneerd. Zo blijken wetenschappers bezorgd over de maatschappelijke gevolgen van een langdurige lockdown.

Op 22 maart schrijft een van hen bijvoorbeeld: "Eén onderwerp wil ik nog ter sprake brengen: we moeten de scholen na Pasen echt weer openen, omdat we door het aanhoudend thuisonderwijs de sociale ongelijkheid versterken (kort samengevat). De kwaliteit van online-onderwijs is zeer beperkt."

Daarop volgt een email met adviezen om scholen beter te wapenen tegen uitbraken: "Laat de lessen voor eindexamenleerlingen vervallen (die hebben alleen nog examens te doen), verspreid lesuren over de gehele dag om minder kinderen tegelijkertijd in het gebouw te hebben, laat dagelijks uitgebreid reinigen en laat alle leerlingen mondkapjes dragen".

'Beter erger dan te rooskleurig'

Zo fijnbesnaard zijn niet alle e-mails. Hoewel er meerdere scenario's worden besproken (ook die waarin de crisis minder ernstig uitvalt), gaat de meeste aandacht naar de schatting van de 'worst case'.

Met de beperkte kennis die er op dat moment is, schat het RWI dat ongeveer 1,2 procent van de besmette mensen aan covid-19 zal overlijden. Het RKI hanteert dan een lager sterftepercentage van 0,56 procent.

Er ontstaat vervolgens een discussie over welk dodental aan het slechtste scenario moet worden verbonden. Een van de wetenschappers merkt daarin op: "Ik zou vanuit het doel willen redeneren, namelijk benadrukken dat er een noodzaak tot handelen is. En vanuit het conservatieve principe: 'Beter erger dan te rooskleurig'."

In de e-mails daarna worden modellen 'gekalibreerd' en wordt er geschoven met variabelen, zoals de geschatte mortaliteit bij milde coronagevallen zodat het hoge sterftecijfer van 1,2 procent beter kan worden verklaard. Uiteindelijk ligt er een worstcasescenario waarbij potentieel meer dan een miljoen Duitsers sterven aan het virus.

Een medewerker van het RKI besluit de email-uitwisseling met: "Veel dank, daarmee klopt het nu helemaal, denk ik!"

De dankmail van de RKI-medewerker:

"Cijfers op bestelling, noem je dat", zegt Nico Härting. De Berlijnse advocaat was degene die na een maandenlange juridische procedure toegang kreeg tot de e-mails en ze doorspeelde aan Welt am Sonntag.

"Het ministerie van Binnenlandse Zaken vond het sterftecijfer van het RKI klaarblijkelijk te laag voor een 'schokeffect'. Dus is men heen-en-weer gaan rekenen om tot het gewenste percentage van 1,2 procent te komen." Volgens Härting was het voor alle betrokken wetenschappers duidelijk dat dat hoge getal politiek gemotiveerd was. Toch stemden ze ermee in.

Het RWI, een van de betrokken wetenschapsinstituten, is het daar niet meer eens. "Dat een werkgroep in het kader van een technische discussie bepaalde modelparameters aanpast, is niets ongewoons in een wetenschappelijk proces", zegt woordvoerder Sabine Weiler tegen de NOS.

"We herkennen ons niet in het beeld dat wetenschappers hun modellen op politieke gronden zouden hebben aangepast, zoals Welt am Sonntag veronderstelt."

RWI-voorzitter Christoph Schmidt voegt daar in een verklaring aan toe dat de situatie in Duitsland in maart 2020 nu eenmaal zorgwekkend was: "Dit gebeurde allemaal in een tijd van grote onzekerheid over wat zou komen. Ik heb de uitnodiging om mee te werken opgevat als een verzoek van de overheid om interdisciplinair zo snel mogelijk tot een inschatting van de toekomstige ontwikkelingen te komen."

Daarbij speelden politieke motieven geen rol, benadrukt Schmidt, die persoonlijk betrokken was bij de modelering van de scenario's. De politiek bepaalde haar beleid op basis van analyses door wetenschappers. "Niet andersom."

Dat beleid kwam er. Vier dagen na de eerste mail van staatssecretaris Kerber ligt er een strategiepapier dat op het ministerie positief wordt ontvangen. "Lieve medestrijders," zo begint Kerber zijn e-mail aan de werkgroep. "Dankzij de kwaliteit en zorgvuldigheid zal het papier nu worden doorgestuurd naar het crisiskabinet van de regering. Ik heb de opdracht gekregen om onze samenwerking hoe dan ook voort te zetten."

De mail van Kerber:

De uitgewerkte strategie krijgt de naam: 'Hoe wij COVID-19 onder controle krijgen'. Het document telt 17 pagina's en is bedoeld voor intern gebruik binnen de regering.

Daarin zijn alle scenario's opgenomen, van best- tot worstcasescenario en voorzien van wetenschappelijke modellen. Ook blijken daarbij beide sterftepercentages genoemd: "Het RKI gaat in een zeer gematigd scenario momenteel uit van een mortaliteit van 0,56 procent. In de verdere modellering wordt met een sterftegetal van 1,2 procent gewerkt."

Wat verder in het oog springt, is de urgentie waarmee het rapport een daadkrachtig overheidsingrijpen adviseert. Al in de tweede alinea valt het getal van een miljoen potentiële doden in Duitsland als er in het slechtste geval niets wordt gedaan.

Om de concrete gevolgen daarvan aan de bevolking duidelijk te maken, is volgens de schrijvers een "schokeffect gewenst". Daarbij zouden beelden opgeroepen moeten worden van mensen die "hun ernstig zieke familieleden naar een ziekenhuis willen brengen, maar worden geweigerd, waardoor ze thuis pijnlijk en happend naar lucht sterven. Stikken of ademnood is voor ieder mens een oerangst."

Het bericht over het 'schokeffect':

Het strategiedocument blijft niet lang binnenskamers. Na een paar dagen weet de Süddeutsche Zeitung inzage te krijgen, net als de Taz die in een artikel op 28 maart inzoomt op de alarmistische toon: "In het ergste geval dreigt een economische terugval van 32 procent. Wat dat zou kunnen betekenen, omschrijft het rapport als volgt: 'Er is een gevaar dat de samenleving in een volledige andere toestand verandert, tot aan anarchie aan toe.'"

Toch krijgen de publicaties in Duitsland in de dagen en weken erna weinig aandacht.

De eerste lockdown duurde uiteindelijk tot 4 mei 2020. Inmiddels zit Duitsland alweer anderhalve maand in een tweede lockdown en zijn veel van de voorgestelde contact- en reisbeperkende maatregelen doorgevoerd.

Het vertrouwen van de bevolking in de overheidsaanpak daalt gestaag, maar ligt nog altijd ruim boven de 50 procent. Misschien is dat een van de redenen dat de onthullingen in Welt am Sonntag weinig teweegbrachten.

Jurist Nico Härting verbaast zich erover dat vrijwel geen enkele grote Duitse krant de door hem beschikbaar gestelde e-mails heeft opgevraagd. "Ik bespeur bij journalisten af en toe een houding dat ze niets willen melden wat voor onzekerheid bij de bevolking kan zorgen. Men sluit mogelijkerwijs de ogen voor het feit dat manipulatief gehandeld is om de eerste lockdown te rechtvaardigen."

In Nederland leidden de berichten uit Duitsland tot veel meer ophef. Nadat de Volkskrant en NOS.nl aandacht hadden besteed aan de bevindingen van Welt am Sonntag, kwamen op sociale media duizenden reacties los. Een Twitter-video van Forum voor Democratie-voorman Thierry Baudet, waarin hij spreekt over een "megaschandaal", werd honderden keren geliket.

Baudet heeft Kamervragen ingediend om te achterhalen of in Nederland technieken worden toegepast om draagvlak voor de coronamaatregelen onder de bevolking te beïnvloeden. Hiervoor zijn geen aanwijzingen.