Kansrijk of niet? Drie vragen over rechtszaak tegen de macht van de koning

• Paulus Houthuijs

  redacteur Online

Via de rechter wil het Republikeins Genootschap de macht van de koning inperken. De actie raakt de fundamentele vraag: hoeveel invloed mag een vorst hebben, zelfs als dat ceremonieel is, op een democratie?

"Idealiter zouden we de bevolking vragen: wat willen jullie met het koningshuis?", zegt voorzitter Floris Müller. Maar het raadgevende referendum is afgeschaft, dus een volksraadpleging over de toekomst van de monarchie zit er niet in. Daarom heeft de vereniging van republikeinen via crowdfunding 25.000 euro ingezameld om de rechter een oordeel te laten vellen over de macht van de koning.

Wat willen de republikeinen bereiken?

Deze zaak wordt voornamelijk aangespannen om de invloed van koning Willem-Alexander op de rechtspraak terug te dringen. Advocaat van het genootschap, Ewout Jansen, verwijst naar de rechtszaken die de koning heeft gevoerd vanwege ongewilde publicaties van foto's van gezinsleden. "Een koning die regelmatig procedeert tegen media en altijd wint, is dat in strijd met de onafhankelijkheid van rechters?"

Volgens de republikeinen wel. Want advocaten zweren trouw aan de koning, zijn portret hangt aan de muur, rechters worden door hem benoemd en de koning is bijvoorbeeld ook voorzitter van de hoogste bestuursrechtbank. Dat is allemaal ceremonieel. Maar volgens het genootschap is het naïef om te denken dat het geen invloed heeft.

De staat handelt volgens de aanklagers daarom in strijd met het recht op een eerlijk proces. Oftewel een inbreuk op artikel zes van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. "Het belangrijkste doel is de koning uit de rechtszaal halen", zegt voorzitter Müller. Het einddoel van de organisatie met 10.000 leden is afschaffing van de monarchie.

Hoeveel kans heeft de rechtszaak?

Twee door de NOS benaderde staatsrechtexperts zien het somber in voor de aanspannende partij. "Het lijkt me nauwelijks kansrijk", zegt Douwe Jan Elzinga, hoogleraar staatsrecht (RUG). De rechter zal zich volgens hem niet zo snel uitlaten over dit soort politieke kwesties.

Uiteindelijk kan het veronderstelde probleem alleen door een grondwetswijziging worden veranderd. En daar is zowel een meerderheid in de Eerste als in de Tweede Kamer voor nodig. "Deze groep zegt eigenlijk: onze constitutionele ordening is niet in orde. De rechter zal zeggen: daar hebben we politieke kanalen voor."

Ook verwacht Elzinga dat de rechter het Republikeins Genootschap onbevoegd zal verklaren in deze zaak. Omdat die organisatie volgens hem onvoldoende direct belang heeft. "Maar het is wel een mooie manier om publiciteit te verwerven en om geld in te zamelen."

Hoeveel steun is er voor het Koningshuis?

De republikeinen willen de discussie aanzwengelen over de toekomst van de monarchie. Op sociale media is te zien dat die discussie volop wordt gevoerd. "Er is nog nooit een goede uitleg gegeven waarom iemand door geboorte deze uitzonderingspositie mag hebben", reageert Lupe op het nieuws over de rechtszaak op de NOS-Facebookpagina. "Warme man, betrokken, het hart op de goede plek. Voorbeeldfiguur in lastige tijden. Ik vind zijn rol absoluut waardevol", antwoordt Ruth.

Bijna driekwart van de ondervraagden steunt de monarchie, bleek eerder dit jaar uit de jaarlijkse Koningsdag-enquête. Verder was ook het vertrouwen in de koning het hoogst van zijn hele ambtsperiode. Zes op de tien vindt dat de traditie van troonopvolging moet blijven voortbestaan.

"Je ziet in de samenleving en de politiek wel steeds meer kritiek op financiële vrijstellingen en toelages voor de koninklijke familie", zegt koningshuisverslaggever Kysia Hekster. Zo krijgen Willem-Alexander en Máxima er volgend jaar 5 procent aan salaris bij, per saldo 68.000 euro. Ook de vergoeding voor personeel en materiële ondersteuning stijgt voor het koningspaar: 138.000 meer dan vorig jaar.

De begroting van de koning is 45,7 miljoen euro voor 2021. Hekster: "Dit komt steeds meer ter discussie te staan, zeker nu het ook economisch moeilijke tijden zijn." Zowel de voor- als tegenstanders van de monarchie willen meer openheid over het kostenplaatje, bleek uit de Koningsdag-enquête.

Zwartepietendiscussie

Maar het moet niet alleen om het prijskaartje van de monarchie gaan, zegt Müller van het Genootschap van Republikeinen. Hij verwijst naar de zwartepietendiscussie als metafoor. "Ik heb in mijn jeugd met veel plezier Sinterklaas gevierd, dat was traditie. Totdat we een aantal jaar geleden erop werden gewezen dat Zwarte Piet een racistische karikatuur is en dat die staat voor ongelijkheid. Zo is een koning ook een teken van ongelijkheid en dat geeft een buitengewoon slecht signaal af."