Weggevoerde slachtoffers Holocaust herdacht in lichtmonument

Aan. Uit. Als een soort hartslag licht een stapel stenen constant op. Het is een van de opstellingen van Levenslicht, een nieuw werk van Daan Roosegaarde dat vandaag wordt onthuld.

"Overdag is het een steen, niets bijzonders. Maar 's avonds worden ze onder een speciaal uv-licht lichtgevend en 'ademen ze' in het licht", vertelt de kunstenaar. Er zijn 104.000 stenen gemaakt, voor elk Nederlands Holocaustslachtoffer één. "Vanavond gaan we het kunstwerk openen in Rotterdam en daarna verspreiden al die stenen zich naar de gemeenten met een Holocaustverleden. Het is dus een moment en een monument."

Het is 27 januari 75 jaar geleden dat vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. Roosegaarde kreeg van het Nationaal Comité 4 en 5 mei de opdracht om voor die gelegenheid een speciaal werk te maken. "De vraag was om iets te maken wat door heel Nederland te zien is, om te laten zien dat het ook in heel Nederland is gebeurd", vertelt Roosegaarde in het NOS Radio 1 Journaal.

Joodse traditie

"Ik ben veertig, ik heb de oorlog niet meegemaakt, dus ik ging mijn huiswerk doen. Inlezen, prototypes maken. Ik ging naar Auschwitz en Westerbork. Ik had dit als scholier allemaal al eens gehoord, maar het was belangrijk om het de afgelopen anderhalf jaar nog eens te zien."

Wat de meeste indruk maakte, waren de gesprekken die Roosegaarde voerde met familie van nabestaanden. "De oorlog leeft nog steeds, zij refereren er nog vaak aan. Aan de ene kant wil je er een nieuwe ervaring of invulling aan geven en aan de andere kant wil je dat doen met respect voor het verleden."

Het idee om iets met stenen te doen, keek Roosegaarde af van de Joodse traditie om stenen op een graf te leggen. "Ik vond dat een mooie traditie. Je maakt het persoonlijk en je bouwt op bestaande monumenten. Eigenlijk is Levenslicht ook een soort platform waar mensen hun eigen invulling aan geven. En ik vind het heel bijzonder om te zien dat dat ook echt gebeurt."

Ook in Delfzijl komt vanaf 22 januari een stapel stenen van Roosegaarde. "Wij willen het werk in het station, omdat dit gebouw het laatste is dat de slachtoffers hebben gezien", vertelt Elex Kappen van het lokale herdenkingscomité. "Delfzijl is een van de eerste plaatsen waar de Joodse bevolking is weggehaald. Het is een beladen plek en daarom vonden we het belangrijk om dit hier te plaatsen."

'Jullie moeten weg'

Op 11 maart 1942 werden Joden in Delfzijl gedwongen om te vertrekken naar Amsterdam. Dat gebeurde in een vrij vroeg stadium van de oorlog omdat de bezetter dacht dat Joden in havenplaatsen anders zouden ontsnappen naar Scandinavië of Engeland. Na de oorlog keerde slechts een enkeling terug naar Delfzijl, de 300 jaar oude Joodse gemeente van de stad is sindsdien verdwenen.

"Tegen zoveel onschuldige mensen is gezegd: wij willen jullie niet meer hebben in onze samenleving, jullie moeten weg. Dit monument helpt misschien om daar toch eens over na te denken", zegt Kappen. "Dat je beseft hoe erg het is om dat te horen. En dat dit ook weer terug kan komen."

Roosegaarde merkte dat ook in de gesprekken die hij had met nabestaanden. "De vrijheid van vandaag heeft een soort kwetsbaarheid. Oorlog kan zo weer gebeuren, het thema is nog steeds heel actueel. Dat vind ik heel indrukwekkend. Dit kunstwerk gaat over de Joodse traditie, over het belang van vrijheid, maar ook over de toekomst. Dat je ernaar kunt kijken en kunt denken: wat betekent die vrijheid voor mij eigenlijk?"