Het is een kat-en-muis-spel dat waarschijnlijk nooit zal ophouden: dat tussen online aanwezigheid van terreurgroepen als IS en inlichtingendiensten en politie die dat proberen te frustreren. Zaken als jihadistische propaganda, radicalisering en het voorbereiden van aanslagen spelen zich grotendeels via sociale media af.
Waar Islamitische Staat eerder platforms als Facebook en Twitter gebruikte, was de laatste jaren vooral het Russische Telegram in trek. Oud-AIVD-medewerker en directeur van contraterrorisme-denktank ICCT Renske van der Veer vertelt dat de terreurgroep in 2015 noodgedwongen op zoek moest naar een nieuwe app.
"Bedrijven als Facebook, Twitter en Microsoft wilden ervoor zorgen dat die mensen daar niet meer terecht konden. Ze traden hard op en verwijderden accounts en blokkeerden kanalen. De terreurgroepen kwamen daarna terecht bij Telegram. En daar hebben ze een heel lange tijd hun gang kunnen gaan."
Al konden veiligheidsdiensten ook makkelijk meekijken, vertelt Van der Veer. "Het is niet zo heel erg moeilijk om lid te worden van Telegram. Dat kan iedereen, dus dat kan een inlichtingenofficier ook. Dus ik weet eigenlijk wel zeker dat een aantal van die accounts daar beheerd worden door inlichtingenofficiers."
Een groot succes
Dat beaamt de Zweedse terrorismedeskundige Michael Krona. "Op Telegram lukte het de politie en onderzoekers als ik om op hun kanalen te infiltreren en hun activiteiten in de gaten te houden." Hij deed ook onderzoek naar het mediagebruik van IS en legt uit waarom Telegram voor hen zo geschikt was.
"Telegram heeft allerlei functies die groepen als IS echt nodig hadden", zegt Krona. "Ze konden makkelijk video's, foto's en grote hoeveelheden data delen. En je kon er heel goed volgelingen en officiële kanalen mee aan elkaar linken. Ze konden heel makkelijk een online-gemeenschap creëren."
Telegram werd jarenlang onder druk gezet om oproepen tot geweld te weren van hun platform, maar zonder resultaat. Tot afgelopen november. Op aanwijzing van politieorganisatie Europol verwijderde Telegram 26.000 accounts, kanalen en berichten gelieerd aan IS. Een groot succes, aldus Europol.
"We hebben het heel moeilijk voor ze gemaakt", zegt Wil van Gemert, plaatsvervangend directeur-generaal van Europol. "De focus lag op de verspreiders die een centrale rol vervulden. Telegram heeft op basis van die informatie en eigen informatie ook gelieerde accounts geblokkeerd. In onze ogen heeft dat een belangrijk effect gehad."
Het gaat enige tijd duren voordat de inlichtingendiensten deze nieuwe kanalen weer op hun netvlies hebben.
Van der Veer benadrukt dat zo'n actie twee kanten heeft. "Aan de ene kant zorg je ervoor dat dit soort jihadistische netwerken het moeilijker krijgen. Ze weten elkaar moeilijker te vinden en dat is belangrijke winst. Aan de andere kant is er ook altijd wat schade aan de informatiepositie van de opsporings- en inlichtingendiensten."
In haar ogen weegt de schade op tegen de winst die wordt behaald, maar verschillende experts die Nieuwsuur spreekt wijzen op de grote nadelen van de actie. Want de moslim-extremisten hebben zich in de afgelopen tijd herpakt en zitten nu verspreid over meer dan tien andere online platforms.
Betere versleuteling
"Van contacten bij inlichtingendiensten krijg ik het idee dat dit een zeer zorgelijke ontwikkeling is", zegt terrorismedeskundige Krona. "Ze zitten nu veel meer verspreid, daardoor is het moeilijker om ze in de gaten te houden. Het gaat enige tijd duren voordat de inlichtingendiensten deze kanalen weer op hun netvlies hebben."
Bovendien hebben de nieuwe platforms een betere versleuteling, zegt Krona. "Die kun je minder makkelijk infiltreren en in de gaten houden. Daardoor zijn onze mogelijkheden om aanvallen of misdrijven te voorkomen door het volgen van hun communicatie nu beperkter geworden."
Directeur-generaal van Europol Van Gemert begrijpt de reactie: "Het zou kunnen zijn dat het moeilijker is om mensen te vinden, tegelijkertijd geloven wij dat wij het moeilijker hebben gemaakt om mensen daadwerkelijk te radicaliseren. Dat is een resultaat dat voor ons belangrijk is."