Wapens en corruptie: het verhaal achter de gevangenisopstanden in Guatemala
Zeven doden bij geweldsuitbarsting in gevangenis Guatemala: het was deze week zomaar een nieuwsbericht. Het is het laatste voorbeeld van de chaotische en levensgevaarlijke toestanden in gevangenissen in het Midden-Amerikaanse land.
Sinds de opstand van afgelopen dinsdag is elke cel in de Pavón-gevangenis grondig doorzocht. Veertig mobieltjes, zestien pistolen en twee handgranaten zijn tot nu toe gevonden. De rust lijkt te zijn weergekeerd, maar de vraag is voor hoelang. Want de situatie in Pavón is, net als in de twintig andere penitentiaire inrichtingen van Guatemala, rampzalig.
"De autoriteiten hebben het probleem jarenlang genegeerd", zegt Corinne Dedik, onderzoeker en deskundige van het gevangenissysteem van Guatemala. "In 2008 waren er in heel Guatemala rond de 8000 gedetineerden in totaal, opvallend weinig voor zo'n gewelddadig land. Sindsdien is de gevangenispopulatie enorm toegenomen: in 2018 waren er al meer dan 24.000 gevangenen."
Daar is het toch al verouderde detentiesysteem niet op berekend. Neem de Pavón-gevangenis, meer dan veertig jaar geleden opgeleverd als rehabilitatiecentrum voor 960 gedetineerden. Tegenwoordig zitten daar maar liefst 4064 mensen gevangen. Het complex is niet goed onderhouden, laat staan gemoderniseerd of uitgebreid.
Dedik kent de Pavón-gevangenis goed, ze is er meerdere keren geweest. "Binnen de muren is grote bedrijvigheid. Er is een soort centrale winkelstraat waar je restaurantjes hebt, een bakker, er is zelfs een werkplaats waar een gedetineerde kunstgebitten maakt. Die krijgt zijn materialen van bezoekende familieleden. En als zo'n kunstgebit klaar is, nemen de bezoekers het mee terug om buiten de muren te verkopen."
Alles draait om geld in gevangenissen als de Pavón. Gevangenen moeten andere, machtigere gedetineerden betalen voor een matras en een plek om te slapen, om te eten of voor bescherming. Talacha heet dat in lokale bajestaal, afpersing. De autoriteiten hebben binnen de muren niets te zeggen: ondanks pogingen om de gevangenis onder controle te krijgen bepalen de gedetineerden alles zelf.
In 2006 moest een grootscheepse politie-inval een einde maken aan de heerschappij van een bende die vanuit de gevangenis opereerde, en binnen de muren de macht had. Er vielen zeven doden, drie drugslaboratoria werden ontmanteld. Maar er veranderde weinig. En in 2016 kwamen veertien mensen om het leven bij een nieuwe geweldsexplosie.
Officieel is de Pavón-gevangenis een centrum voor rehabilitatie. Ooit was het idee dat gedetineerden bijvoorbeeld hun eigen groenten moesten verbouwen, vandaar dat het complex officieel een 'penitentiaire modelboerderij' genoemd werd. Het is allesbehalve streng beveiligd. Maar onder de gedetineerden zitten terdoodveroordeelden (Guatemala voert overigens al jaren geen executies meer uit), machtige drugsbaronnen en leden van de beruchte maras, de straatbendes die verantwoordelijk zijn voor veel geweld in Midden-Amerika.
"Alles gaat mis, het is een kettingreactie", zegt Dedik. "Rond 2008 werden wetten aangepast en begon de politie efficiënter te opereren. Er werden meer mensen opgepakt, maar het rechtssysteem hield het niet bij. Het duurt lang voor mensen worden berecht, verdachten zitten dus lang in voorlopige hechtenis en dat betekent dat de gevangenissen voller zitten."
Inmiddels hebben de gevangenissen in het land een bezettingspercentage van 300 procent. Met andere woorden: er zijn drie keer zoveel gevangenen als beschikbare plekken. "Er zijn 21 penitentiaire inrichtingen in ons land. Slechts in vijf daarvan zitten mensen die al veroordeeld zijn, en Pavón is daar een van."
De politiek is nauwelijks geïnteresseerd in het thema. Gevangenissen bouwen kost geld en heel veel tijd: de kans is klein dat dergelijke projecten binnen de ambtstermijn van een president kunnen worden gerealiseerd. "Daarom interesseerde het politici aanvankelijk niet zo, het leverde te weinig op", verzucht Dedik.
Maar de gevolgen van de gevangeniscrisis zijn steeds groter. Vanuit de gevangenissen organiseren bendeleiders criminele activiteiten. Via binnengesmokkelde mobiele telefoons geven ze opdrachten aan de bendeleden buiten. "Het aantal afpersingen is enorm toegenomen", vertelt Dedik. "Vaak worden die afpersers vanuit de gevangenis aangestuurd en daar hebben mensen last van. Daarom is er nu eindelijk meer aandacht voor de verontrustende situatie in de gevangenissen van Guatemala," besluit ze. "In juni zijn er verkiezingen en voor het eerst is de gevangeniscrisis een thema in de campagne."
