Haviken in VS en Iran worden sterker, maar komt een oorlog dichterbij?

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

De spanningen lopen hoog op tussen de VS en Iran. Amerikaanse B-52-bommenwerpers en oorlogsschepen zijn in stelling gebracht, nu sturen de Amerikanen vanwege de ontwikkelingen ook een raketafweersysteem naar het Midden-Oosten. Teheran is gewaarschuwd; de Amerikanen zeggen klaar te zijn om toe te slaan, mocht Iran een verkeerde stap zetten.

"Ik ben hier niet op oorlogsmissie naartoe gestuurd", zei de Amerikaanse vice-admiraal Jim Malloy, commandant van de Amerikaanse vloot in het Midden-Oosten. "Maar wij staan absoluut klaar om te reageren op elke vorm van agressie tegen de Verenigde Staten, onze regionale partners, of onze belangen."

De spanningen zijn wel vaker hoog opgelopen tussen de VS en Iran, maar de situatie in de Perzische Golf is uiterst gevaarlijk, zeggen experts tegen de NOS.

Wie provoceert wie?

"De VS draagt de grootste verantwoordelijkheid voor wat er nu gebeurt", zegt Peyman Jafari, historicus aan de Universiteit van Amsterdam. Hij wijst erop dat de Amerikanen een aantal stappen hebben gezet om Iran in een hoek te drijven.

De eerste stap kwam een jaar geleden, toen president Trump eenzijdig het nucleaire akkoord met Teheran opzegde. Daarna heeft Washington de Iraanse Revolutionaire Garde - de reguliere strijdkrachten van het land - op de lijst gezet van terroristische organisaties. Vervolgens hebben de VS de economische sancties opgevoerd, onder meer tegen de Iraanse staal en aluminiumindustrie.

"De banen van 600.000 Iraniërs zijn afhankelijk van de metaalindustrie," zegt Jafari, die veel over Iran publiceert. "De Amerikanen hebben bekendgemaakt wat zij willen: Iran economisch de keel dichtknijpen zodat het Iraanse volk in opstand komt." En tenslotte worden de Iraanse leiders nu militair uitgedaagd.

Iran staat met de rug tegen de muur. "De economische sancties tegen Iran hebben geleid tot een interne crisis", zegt Roxane Farmanfarmaian, deskundige contemporaine politiek van het Midden-Oosten aan de universiteit van Cambridge. "De leiders van Iran hebben het afgelopen jaar veel geduld opgebracht. Ze hielden zich aan het nucleaire akkoord, ook al stapte Trump eruit. Nu staan ze onder enorme druk om hun noodlijdende volk te laten zien dat ze de belangen van het land kunnen verdedigen."

Vandaar dat de twee experts de oplopende spanningen allebei een serieus gevaar noemen. Farmanfarmaian: "Een van de mogelijke maatregelen die Iran heeft genoemd, is het scheepvaartverkeer via de Straat van Hormuz te beperken. Dat hebben ze weliswaar als uiterste stap genoemd, maar met alle stappen van de afgelopen dagen is de situatie riskanter geworden. De vlam zou zo maar in de pan kunnen slaan."

Toch zal de top van de Revolutionaire Garde het hoofd koel houden, denkt historicus Jafari. "Ze zijn berekenend. Ze weten dat de VS een nieuwe oorlog niet kunnen verkopen. Niet aan het buitenland, maar ook niet aan hun eigen volk."

Wat willen de Amerikanen?

De strategie van de VS in Iran is niet los te zien van de rest van het Amerikaanse Midden-Oostenbeleid, vindt Farmanfarmaian. "Amerika trekt samen op met Israël en Saudi-Arabië. De Amerikanen hebben jarenlang gemerkt dat het niet lukt om grootscheepse verandering te forceren in het Midden-Oosten. Ze kunnen daar geen democratie uitrollen, en ook niet voor algemene stabiliteit zorgen. Dus hebben ze hun ambities vernauwd, en vallen ze terug op hun twee oudste bondgenootschappen in de regio." En die twee landen, Saudi-Arabië en Israël, zijn gezworen vijanden van het Iraanse regime.

Het is alom bekend dat de invloedrijke Nationale Veiligheidsadviseur in Washington, John Bolton, een havik is die het liefst vandaag nog regime change ziet in Teheran. Desnoods via militair ingrijpen. Maar wat wil de president? Sommige commentatoren denken dat Donald Trump een gewapend conflict met Iran niet zal toestaan. De president zou liever met Iraanse leiders rond de tafel willen zitten, al was het maar om zijn reputatie als fameuze dealmaker te kunnen bevestigen.

Toch trekt Farmanfarmaian dat in twijfel. "Ik denk niet dat het hem veel kan schelen wat er gebeurt. Hij wil niet weer geassocieerd worden met een afgang zoals er gebeurde met Kim Jong-Un. Trump realiseert zich inmiddels dat politieke deals niet hetzelfde zijn als onroerend goed-deals en wil zijn vingers niet nog een keer daaraan branden. Maar hij staat niet stil bij hoe erg een oorlog met Iran zou zijn."

Maar er is nóg een reden dat Donald Trump de redding niet kan brengen, zegt defensie-deskundige Ko Colijn van Instituut Clingendael. Hij is niet discreet genoeg. Volgens Colijn zou Iran alleen met de Amerikaanse president praten als dat "zonder gezichtsverlies" kon. "Dat telefoontje waar Trump zo genereus op zegt te wachten past daar niet bij en komt er dus niet, want dan twittert Trump dat meteen rond. Alleen achter de schermen-diplomatie zou nog wel denkbaar zijn."