Een SS'er of NSB'er op een oorlogsmonument: het ging eerder mis
Landverraders, SS'ers, NSB'ers: het is niet voor het eerst dat ze voorkomen op monumenten voor de slachtoffers van het nazi-regime. Volgens het onderzoeksinstituut NIOD worden zulke fouten een paar keer per jaar ontdekt. Vooral in de eerste jaren na de oorlog ging het regelmatig mis. Nabestaanden mochten zelf namen aandragen en die werden niet altijd even grondig onderzocht. Er was in die tijd ook niet veel informatie beschikbaar.
Maar ook nu nog ontstaan fouten doordat databases van oorlogsinstituten zonder controle worden overgenomen, terwijl die vaak verkeerde informatie bevatten of incompleet zijn. Vandaag komt het nieuws naar buiten dat op een monument in Amersfoort twee namen staan van mannen die heulden met de vijand. Waar ging het eerder mis?
Al in 1946 werd een fout ontdekt op een monument bij het Vondelpark in Amsterdam. Het ging om een monument voor vijf verzetsmannen, lid van de Binnenlandse Strijdkrachten, die op 7 mei 1945 tijdens een gevecht met de Duitsers om het leven waren gekomen. Een paar uur voor de onthulling van het monument werd duidelijk dat een van de omgekomen mannen lid was geweest van de NSB en deel had uitgemaakt van de Wehrmacht.
Door merg en been
Dat leidde tot een pijnlijke situatie: tijdens de bijeenkomst, in het bijzijn van de nabestaanden, was gebeitel hoorbaar dat vanonder het dekzeil vandaan kwam. In allerijl werd de naam van de NSB'er, Jacob de Bruyne, weggehakt, tot grote ontsteltenis van de aanwezigen. De weduwe van de man mocht de plechtigheid niet meer bijwonen. Bij de afzetting werd ze tegengehouden. Haar gekrijs was tot bij het monument te horen en ging de aanwezigen door merg en been. Tot op de dag van vandaag is de lege plek goed te zien op het monument.
Overigens is de inderhaast geschrapte naam van Jacob de Bruyne later op een plaquette alsnog naast het monument toegevoegd. Onderzoek heeft namelijk nooit vastgesteld dat hij daadwerkelijk lid van de NSB of de Wehrmacht is geweest.
Twee jaar geleden is een naam geschrapt uit het nationale monument Erelijst van Gevallenen 1940-1945 in de Tweede Kamer. In dit boek staan de 18.000 namen van degenen die in de Tweede Wereldoorlog als militair of als verzetsstrijder voor het Koninkrijk der Nederlanden zijn gevallen.
Landverrader
Het ging om de marechaussee Jacob Adriaan Detmar. Hij bleek een landverrader te zijn geweest die voor de Duitse politie- en inlichtingendienst SD jacht maakte op Joden, verzetsstrijders en onderduikers. De naam fysiek schrappen kon niet: het perkament waarop de nonnen ooit zijn naam schreven, is te kwetsbaar. Uit de digitale lijst is hij wel geschrapt.
Iedere dag slaat een Kamerbewaarder een bladzijde van het boek om. Op de dag dat de bladzijde wordt omgeslagen waarop zijn naam staat, zal er een opmerking bij geplaatst worden.
Na de uitbreiding van het oorlogsmonument in het Gelderse dorp Enspijk in 2008 belandde een Nederlandse SS'er op de namenlijst met slachtoffers. De amateurhistoricus en docent Nederlands Richard van der Velde ontdekte dat in 2013.
De SS'er Barendinus van Doorn sloot zich in 1942 aan bij het Vrijwilligerslegioen Nederland, dat voor de Duitsers vocht. Een jaar later ging het legioen op in de Waffen-SS. Van Doorn kwam abusievelijk op het monument terecht omdat hij in het streekarchief van de gemeente West Betuwe bekendstond als tewerkgestelde in Duitsland.
Van der Velde bracht de gemeente op de hoogte van deze fout, maar die informatie kwam pas vier jaar later bij de burgemeester terecht. De naam is in 2017 van het monument verwijderd.
In Voorburg ging het mis met een relatief nieuw monument, uit 2007. Daarop stonden de namen van drie SS'ers. Dat werd tien jaar later ontdekt na diepgaand onderzoek van de plaatselijke historische vereniging.
Overlijdensadvertentie
De makers van het monument hadden zich gebaseerd op het bevolkingsregister uit de oorlog. Ze keken naar namen van mensen die in de oorlog waren omgekomen, maar ze gecontroleerden niet hoe en in welke hoedanigheid die mensen waren gestorven. Een plaatselijke onderzoeker vond de overlijdensadvertenties van de drie mannen. Daaruit bleek dat ze door de Duitsers als helden werden geëerd. De namen van Van As, Van Iren en Grondel zijn verwijderd.
Op de glazen wand van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam heeft bijna 25 jaar de familienaam gestaan van de Duitse nazi-propagandafotograaf Franz Anton Stapf. In de oorlogsjaren was de schouwburg de verzamelplaats waarvandaan Joden via de kampen Westerbork en Vught gedeporteerd werden naar de vernietigingskampen van nazi-Duitsland. De glazen wand bevat de familienamen van de in de Tweede Wereldoorlog vermoorde Joden.
Nazi-fotograaf
De Duitser Stapf is na Dolle Dinsdag in 1944 naar Duitsland vertrokken, waarschijnlijk sloeg hij op de vlucht toen duidelijk werd dat Nederland snel bevrijd kon worden. In de gemeentelijke administratie werd toen genoteerd: naar Duitsland vertrokken. Diezelfde opmerking kwam te staan bij Joden die gedeporteerd waren naar de concentratiekampen. Zo is de fout ontstaan. Direct na de ontdekking in 2017 is Stapfs naam van de glazen wand verwijderd.
Bijzondere Rechtspleging
Vanaf 2025 worden de archieven (CABR) van de bijzonder rechtspleging volledig openbaar en voor iedereen makkelijk raadpleegbaar. Het zijn de archieven met dossiers van de ruim 300.000 Nederlanders die beschuldigd werden van samenwerking met de Duitse bezetter. Van al deze mensen is een dossier aanwezig in het CABR. Het zou best wel eens kunnen dat er dan nog veel meer onterechte namen op onze oorlogsmonumenten ontdekt gaan worden.
