Wandelende (en verdwenen) eilanden centraal in Waddenatlas

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Het verdwenen eiland Bosch is een goed voorbeeld van de dynamiek van het Waddengebied. In de nieuwe Bosatlas van de Wadden staat beschreven hoe het eiland tot 1570 werd bewoond, in 1717 door de golven werd verzwolgen, maar inmiddels weer is gereïncarneerd als onderdeel van een ander eiland.

"Schiermonnikoog wandelt, net als de andere Waddeneilanden, van west naar oost. Daardoor zijn op de meest oostelijke punten van het eiland resten gevonden van bebouwing van het eiland Bosch", legt uitgever Peter Vroege uit. "De voortdurende beweging die er is, is onvoorstelbaar. De hele atlas toont de constante dynamiek tussen mens en natuur."

De Waddenatlas, die vandaag gepresenteerd wordt in het Afsluitdijk Wadden Center, is de nieuwste in een reeks thema-atlassen die Noordhoff uitgeeft, na bijvoorbeeld edities over voetbal, Amsterdam en veiligheid. "Elke Nederlander heeft wel een beeld van de Waddeneilanden, vaak gekleurd door toerisme. In dit boek zie je de gigantische geschiedenis erachter."

"We proberen altijd de essentie van zo'n onderwerp te raken door zoveel mogelijk invalshoeken te belichten. Het Waddengebied is waanzinnig interessant omdat het zo ongelofelijk veel aspecten heeft: de ecologie, de getijden, de mensen die er wonen en werken, toerisme, cultuur. Het is een mer à boire, een echte ontdekkingsreis."

Zo is er een kaart die laat zien dat zeehonden makkelijk tot aan Schotland zwemmen om te foerageren. Een ander overzicht legt uit hoe Waddenmosselen officieel 'Zeeuws' worden door ze een week in de Oosterschelde te baden. Uiteraard worden de dertig bewoonde eilanden stuk voor stuk besproken, van Texel (met 162 vierkante kilometer het grootste) tot het Deense Südfall (twee bewoners).

In veel kaarten komt de unieke dynamiek van het gebied naar voren. Zo wordt uitgelegd waarom de Duitse Waddeneilanden kleiner zijn dan die van Nederland en Denemarken: doordat daar de Elbe en Weser stromen, heeft zand minder de kans om op te hopen.

"Het is niet zo dat we er de natuur de baas zijn", stelt Vroege. "Schiermonnikoog wandelt nog steeds van Friesland naar Groningen, in 2006 was nog een grenscorrectie nodig. Ameland is alleen bereikbaar doordat de vaargeul permanent wordt uitgebaggerd. Je kunt zeggen dat de hele kustlijn van Noord-Nederland is geconstrueerd door de mens, met zandsuppletie, kwelderwerken en het aanleggen van dijken. Het is hard werken om de natuur in bedwang te houden zodat je er toch kunt leven."

Dat men daarbij vroeger lang niet altijd oog had voor de zeldzame natuurwaarde van het gebied blijkt al uit de eerste Bosatlas van 1877. Tussen Ameland en de vaste wal is een kordate dijk getekend, de aanzet tot een ambitieus inpolderingplan.

"De Waddenzee werd gezien als een levensgevaarlijk gebied: er verdronken vissers, dorpen werden verzwolgen. Zo rond 1870 werd daarom besloten te zee in te gaan dammen. Het moest waardevolle landbouwgrond worden. Toen de oude aardrijkskundeleraar Bos zijn eerste atlas maakte, tekende hij de dam naar Ameland vol trots in, al was het in werkelijkheid nog maar een smal dijkje, dat een halve meter boven de zeespiegel uitstak."

Het plan liep op niets uit. "Goddank", lacht Vroege. "In 1881 is dat ding compleet weggeslagen en poetste Bos de dijk weer weg. Maar de resten zijn bij laag water tot op de dag van vandaag te zien."

De plannen illustreren de andere conclusie die zich opdringt: de constante afweging tussen verschillende belangengroepen. Bewoner en toerist, natuur en economie, verandering en continuïteit.

"Er gebeurt van alles dat conflicten veroorzaakt. Het booreiland aan de prachtige horizon. Lichtvervuiling. Geluidsoverlast door militaire oefeningen. De kokkelvissers die schade aanrichtten. We willen alles beschermen, maar tegelijkertijd willen er ook mensen wonen, werken en recreëren. Dat levert spanningsvelden op."

Grootste bedreiging voor het complete Werelderfgoedgebied is de klimaatverandering. Als de zeespiegel stijgt, worden de Wadden onherkenbaar. "Het hele ecosysteem is gebaseerd op het feit dat zandbanken twee keer per dag droog komen te liggen en dan weer onder water staan. Dat levert een grote variëteit op. Als de zeespiegel een meter stijgt, vallen die zandplaten niet meer droog en wordt het een platte zee. Dan is dat hele ecosysteem verdwenen."

"Er is veel belangstelling om dat unieke gebied te beschermen. Het is niet voor niets Werelderfgoed geworden. De Wadden zijn uniek in de wereld."