Afgang dreigt voor CSU in 'Freistaat Bayern'

• Kees van Dam

  verslaggever

Zelden zal in Duitsland met zoveel spanning zijn uitgekeken naar de uitslag van een deelstaatverkiezing als dit keer met de stembusgang in Beieren. Voor de CSU, de zusterpartij van kanselier Merkels CDU, dreigt een enorm stemmenverlies. Analisten speculeren al maanden over de mogelijk verstrekkende gevolgen voor de regeringscoalitie in Berlijn.

Beieren: het leven is er goed. Er is nauwelijks werkloosheid, de criminaliteit staat op het laagste niveau in dertig jaar en het onderwijs in Beieren scoort de beste rapportcijfers in Duitsland. Bovendien is nergens in Duitsland de koopkracht zo hoog als in Beieren.

Het inwoneraantal is niet voor niets sinds 1970 met een kwart gestegen tot 13 miljoen inwoners. Onder leiding van de legendarische Franz-Joseph Strauss (1915-1988) ontwikkelde Beieren zich van een agrarisch gebied tot een moderne industriestaat, maar wel eentje met oog voor traditie: Laptop und Lederhose.

Vluchtelingencrisis

Het is daarom uiterst opmerkelijk dat de partij die al tientallen jaren aan de macht is, de christen-democratische CSU, afstevent op het slechtste verkiezingsresultaat ooit. Sinds 1957 levert de CSU de minister-president en de partij regeert sinds 1962 afgezien van een interval tussen 2008 en 2013 met een absolute meerderheid. Maar nu speelt de nasleep van de vluchtelingencrisis van september 2015 de Beierse christendemocraten parten.

Vele honderdduizenden asielzoekers werden toen door kanselier Merkel vanuit Oostenrijk via Beieren tot Duitsland toegelaten, onder het motto 'Wir schaffen das'. De aanvankelijke sympathie daarvoor sloeg snel om. Bij de landelijke verkiezingen verloor de CDU/CSU meer dan 10 procent en de rechts-populistische Alternative für Deutschland (AfD) stormde de Bondsdag binnen met 12,4 procent van de stemmen. En dat had gevolgen voor Beieren én Berlijn.

Partijchef Horst Seehofer moest onder druk van zijn eigen fractie vertrekken als minister-president. Hij maakte in München plaats voor Markus Söder en werd in de hoofdstad minister van Binnenlandse Zaken in het vierde kabinet-Merkel.

In Beieren en Berlijn stelden respectievelijk Söder en Seehofer zich vervolgens op als echte 'hardliners' op het gebied van immigratie. De opkomst van de AfD was vooral voor de christen-democraten in Beieren een bijna existentiële schok. Want had de aartsvader Strauss niet gewaarschuwd voor een democratisch gelegitimeerde partij réchts van zijn partij?

Om de AfD met name in Beieren de wind uit de zeilen te nemen, gingen Seehofer en Söder ver, heel ver. Seehofer liet in juli bijna het kabinet van Merkel vallen over de opvang van vluchtelingen en Söder nam de denigrerende term 'asieltoerisme' in de mond, een woord dat tot dan toe alleen door rechtspopulisten werd gebruikt. Seehofer noemde het migratievraagstuk 'de moeder van alle problemen in Duitsland', alsof zorgen over pensioenen, kinderopvang, luchtvervuiling, medische zorg en vergrijzing vóór september 2015 niet hadden bestaan.

Gespierde taal

Maar al die gespierde taal heeft andere gevolgen gehad dan waar de partijkopstukken op hadden gehoopt. Meer liberale en vooral ook zeer christelijke kiezers van de CSU lijken zich te hebben afgekeerd van de partij, uit afkeer van de populistische toon tegen asielzoekers.

De peilingen duiden erop dat de CSU tussen de 32 en 35 procent van de stemmen krijgt, een afstraffing vergeleken met de bijna 48 procent in 2013 (door het ingewikkelde kiesstelsel leidde dat tot een meerderheid in het parlement).

De stembureau's in Beieren zijn inmiddels geopend en CSU-leider Söder bracht zijn stem uit:

De AfD doet het weliswaar goed in Beieren, maar de partij veroorzaakt geen aardverschuiving zoals door het establishment gevreesd. De rechtspopulisten staan op een al met al toch zuinige 10 tot 14 procent.

Filterbubbel

Er speelt in het drama rond de CSU volgens veel analisten nog iets anders mee. Overal in Europa zijn de grote volkspartijen erin geslaagd de economische crisis van 2008 te bezweren. Maar zij worden daarvoor door de kiezers niet beloond. De kiezers lopen over naar partijen met één aansprekend thema, zoals de AfD, of zoeken hun heil bij partijen die de een of andere soort van vernieuwing prediken.

Volgens CSU-coryfee Edmund Stoiber, in de Frankfurter Allgemeine Zeitung, zit het zo: "Kiezers zitten te veel in hun eigen filterbubbel en daardoor neemt de bereidwilligheid om compromissen te sluiten af." Analist Matthias Jung voegt daar in Der Spiegel nog aan toe: "De oude ideologische wereld is ten onder gegaan, het partijensysteem ontrafelt." Volgens hem zouden De Groenen de potentie hebben de nieuwe, grote volkspartij te worden.

De peilingen wijzen inderdaad in die richting. Die Groenen staan in Beieren op 16 tot 18 procent, een verdubbeling. De eigen verklaring voor hun mogelijke succes: "De mensen zijn het zat om het de hele tijd over angsten en problemen te hebben."

De vraag dringt zich op wat dit alles betekent voor het bewind van Merkel? Volgens Der Spiegel is de eindfase voor haar ingegaan. Is dat voorbarig?

Zwak fundament

Duidelijk is wel dat de bondskanselier in een uiterst lastige fase zit. In de kwestie rond veiligheidschef Hans-Georg Maassen zag zij zich gedwongen in een toespraak het Duitse volk min of meer haar excuses aan te bieden. "Ik heb me vergist." Maassen werd weggepromoveerd mét een salarisverhoging tot afgrijzen van velen - nadat hij zich had verslikt in de extreemrechtse rellen in Chemnitz.

Een paar dagen later volgde een volgende tegenslag: Merkel verloor volledig onverwacht haar politieke rechterhand in de Bondsdag. Volker Kauder verloor de strijd om het fractievoorzitterschap van nieuweling Ralph Brinkhaus. Dat de relatie van Merkel met de CSU niet geweldig is, bleek ook wel uit het feit dat de Beierse partij vrijdag op de afsluitende verkiezingsbijeenkomst niet Merkel had uitgenodigd, maar wel Sebastian Kurz. De Oostenrijkse kanselier geldt in het vluchtelingenvraagstuk als de grootste tegenstrever van Merkel.

Kortom, een slecht resultaat van de CSU én de SPD in Beieren (de sociaal-democraten staan op een magere 12 procent in de peilingen) zal vreten aan het toch al zwakke fundament onder de CDU/CSU/SPD-coalitie in Berlijn.

Nieuwe instabiliteit in Berlijn

Daar komt in de hoofdstad nog iets bij: de onvoorspelbare minister Seehofer. Die geldt al maanden als onruststoker en Merkel is hem liever kwijt dan rijk. Tal van analisten voorspellen dat bij een CSU-debacle in Beieren de positie van Seehofer in feite onhoudbaar wordt, dat hij als CSU-voorzitter verantwoordelijk is en dat hij zal moeten terugtreden als minister. Het zou bevorderlijk zijn voor de rust binnen het kabinet. Maar Seehofer peinst er niet over op te stappen. In Welt am Sonntag is hij een en al strijdlust: "Ik heb nog veel werk te verrichten".

Goede kans dus dat de verkiezingsuitslag in Beieren leidt tot nieuwe instabiliteit in Berlijn. De vraag is of deze coalitie, die al zo veel hele en halve crises heeft overwonnen, dat nog aan kan. Het antwoord gaat, gezien het eminente belang van Duitsland, in feite heel Europa aan.