Verbazing, blijdschap en blinde woede: het is allemaal te zien op de tientallen schetsen van gezichten, gemaakt door Leonardo da Vinci. Hij tekende het gezicht als 'spiegel van de ziel'. En soms ook nam hij 'wraak met de pen' op hen die hem bespotten, omdat hij 'anders' was.
De werken zijn vanaf vrijdag te zien in Teylers Museum in Haarlem, dat met deze expositie een voorschot neemt op het internationale Da Vinci-jaar 2019. Het is opvallend dat Nederland de aftrap doet en niet Italië. Terwijl Da Vinci in zijn geboorteland nog steeds geldt als een van de beste exportproducten op cultureel gebied.
Het land van Rembrandt en Van Gogh loopt wel erg op de troepen vooruit, vinden sommige landen. De tentoonstelling gaat door - ook in het kader van het vijfhonderdste sterfjaar van de kunstenaar.
Tandenknarsend kijken andere landen toe hoe een deel van de kwetsbare tekeningen voortijdig zijn 'gekaapt' door Teylers. Eenmaal geëxposeerd moeten de tekeningen soms wel vijf tot tien jaar 'rusten', vertelt conservator Michiel Plomp.
"Daarmee is bruikleen van deze specifieke werken tenminste tot 2023 uitgesloten. Deze expositie is uniek en zal de komende veertig jaar in Nederland niet snel nog eens te zien zijn."
Wie Da Vinci's beroemdste schilderij voor ogen heeft, de lieflijke Mona Lisa, moet misschien even wennen aan de schetsen. De misvormde gezichten en tronies zouden niet misstaan als illustratie bij een horrorverhaal: tandeloze mannen met ingevallen monden en haakneuzen, curieuze hoofddeksels, vogelbekachtige monden en gezichten die blinde razernij uitdrukken.
"Je zou Da Vinci de uitvinder van de karikatuur willen noemen, maar helaas hebben we zijn werk nooit aan bekende namen en personen kunnen linken", vertelt gastconservator Michael Kwakkelstein.
De Da Vinci-kenner is directeur van het Kunsthistorisch Instituut in Florence en verbonden aan de Universiteit van Utrecht. "Da Vinci was een onderzoeker pur sang en extreem nieuwsgierig. Hij hield zich bezig met de vraag: wat is schoonheid en wat is lelijkheid?"
"Hij was gefascineerd door het verouderingsproces en beeldde jong en oud vaak af naast elkaar", zegt Kwakkelstein. De kunstenaar verdiepte zich in fysionomie, een oude leer die stelde dat aan het uiterlijk van een mens zijn persoonlijkheid af te lezen is.
"Uniek voor die tijd was dat hij zich ook verdiepte in emoties. Soms ging hij naar de stadspoort om de gezichten van zwervers en reizigers te bestuderen als voorbereiding op zijn schetsen."
Destijds vond men de schetsen vooral om te lachen en zocht men er niets achter. Maar na een uitgebreide bestudering van de bewaarde manuscripten van de kunstenaar viel Kwakkelstein iets anders op.
"Leonardo was iemand met enorme geldingsdrang die de wereld graag wilde laten zien wat hij waard was. Inmiddels weten we dat hij een genie was met een waanzinnig IQ, maar destijds worstelde hij met zijn status van 'anders zijn'."
Homoseksueel
"Hij was een buitenechtelijk kind", vertelt Kwakkelstein. "En hij werd door andere wetenschappers niet serieus genomen, omdat hij geen universitaire studie deed en het Latijn niet beheerste. Ook was hij vrijwel zeker homoseksueel."
Sommige schetsen lijken volgens Kwakkelstein een afrekening te zijn met zijn kritische medemens en ongeduldige opdrachtgevers. "Hij heeft hen gehekeld door hun gelaatstrekken te misvormen."
Zelf zei de kunstenaar eens: "Ik weet goed dat ik niet geletterd ben, daarom menen zelfingenomen lieden het recht te hebben om mij te bekritiseren. Dwaze lieden!" Ook over dichters liet Da Vinci zich geringschattend uit: "Aan hun gebazel kan ik niet veel waarde hechten."
Het museum kreeg de werken van Da Vinci niet zonder slag of stoot. Kwakkelstein: "Teylers Museum heeft zelf geen enkele Da Vinci-schets in de collectie. Dat is geen makkelijke basis om de toch al kwetsbare werken in bruikleen te vragen, laat staan bij de Koninklijke Collecties van Windsor Castle, waar de meeste schetsen vandaan komen."
Dat de Britse koningin Elizabeth toch toestemming gaf, heeft te maken met eerdere exposities van Teylers over de twee andere Renaissance-grootheden Michelangelo (2005) en Rafael (2012). Van hun werk heeft het Haarlemse museum wel een grote eigen collectie, die wereldberoemd is.
De tentoonstelling is te zien vanaf 5 oktober in Teylers Museum te Haarlem. Vanwege de verwachte drukte moet vooraf online een ticket geboekt worden.
