In Zuid-Sudan is de onvoorspelbaarheid het grootste gevaar

• Carmen Dorlo

  redacteur Online

Honderdduizenden doden door oorlogsgeweld, ziektes en honger, wijdverspreid seksueel geweld, miljoenen mensen op de vlucht, het gevaarlijkste land voor hulpverleners ter wereld: over Zuid-Sudan zijn er momenteel alleen maar dramatische dingen te melden. Toch horen we over de burgeroorlog in het land relatief weinig.

De Verenigde Naties willen vandaag met een rapport, het tweede alarmerende rapport in twee weken tijd, aandacht vragen voor de situatie in het land. Volgens de VN kampt bijna de helft van de bevolking van Zuid-Sudan met een tekort aan eerste levensbehoeften. Ruim 150.000 Zuid-Sudanezen zouden binnen enkele maanden de hongerdood kunnen sterven.

De Nederlandse fysiotherapeut Guido Versloot werkt voor het Rode Kruis in Zuid-Sudan. "In de ziekenhuizen praat ik soms met de 'gelukkige' overlevenden. Dan hoor ik de meest gruwelijke verhalen", vertelt hij de NOS. "Over een dorp dat wordt platgebrand terwijl alle bewoners opgesloten zitten. Over families die allemaal tegelijk worden omgelegd. Over een buurman die na een gerucht opeens zijn automatische wapen pakt en iedereen doodschiet. Al sinds 2015 zit ik hier en ik begrijp het nog steeds niet. Het is een ontzettend ingewikkeld conflict en het wordt elke dag gevaarlijker."

Volgens Afrika-correspondent Koert Lindijer is de basis voor de huidige problematiek te vinden in de bevrijdingsoorlog, vanaf 1983, tussen het islamitische bewind in het noorden van Sudan en rebellenlegers in het zuiden, legt hij uit. De 'winnaars' van die oorlog, die later de regering van Zuid-Sudan zouden gaan vormen, kwamen letterlijk uit de bush en waren niet voorbereid op een bestuursfunctie.

"Er is tijdens en na de oorlog niet gewerkt aan regeringsstructuren. De regeringsleiders waren niet geschoold en echte boerenpummels, ze hadden geen verstand van beleid en vielen daarom terug op tribale sentimenten", zegt Lindijer.

Door die onervarenheid faalde de nieuwe staat Zuid-Sudan die werd gesticht in 2011. De regering viel uit elkaar door de ruzie tussen president Kiir en vicepresident Machar. Stammen die achter Kiir stonden gingen het gevecht aan met stammen die achter Machar stonden. Lindijer: "Door die implosie ontstond een enorme fragmentatie."

Momenteel hebben zich tientallen rebellenbewegingen en tientallen stammen aan de kant van de regering verzameld: zelfs het regeringsleger is verdeeld geraakt. "Het is zo verdeeld dat zelfs geen staatsgreep meer mogelijk is."

Geen duidelijke frontlinie

Doordat de situatie in het land dus zo eenvoudig kan escaleren, met zoveel verschillende groepen, stammen en belangen, ligt het gevaar vooral in de onvoorspelbaarheid, zegt fysiotherapeut Versloot. "We weten nooit waar de volgende slag plaats gaat vinden. Er is geen duidelijke frontlinie."

Mensen van verschillende stammen leven gewoon naast elkaar. Relatief in vrede, totdat een klein ding dat verandert. Dat kan een gerucht zijn, maar ook een uit de hand gelopen ruzie. "Het is hier nu heel rustig, maar dat kan morgen heel anders zijn. Binnen vijf minuten kan hier de hel losbarsten."

Vooral als het om koeien gaat, kan de situatie escaleren, zegt Lindijer. "Koeien zijn zo belangrijk hier. Er wordt mee betaald, ze worden als bruidsschat gebruikt. Die moeten verdedigd worden." Dus zijn de inwoners van dorpen heel beschermend, zag Lindijer ook afgelopen maand toen hij het land bezocht. "Ik stond in een hutje van een heel oude vrouw, een grootmoeder, en die had twee kalasjnikovs. Toen ik vroeg waarom, zei ze: 'weet ik eigenlijk niet'."

Moeilijk in te schatten

De situatie kan op elk moment uit de hand lopen, en het ingewikkelde voor hulpverleners is dus dat het moeilijk inschatten is wáár dat gebeurt. Om zo mobiel mogelijk te zijn, zijn er vier ziekenhuizen van het Rode Kruis, in relatief veilige regio's verspreid door het hele land.

Versloot meldt zich elke ochtend met zijn collega's bij het ziekenhuis waar hij op dat moment werkt. "Daar horen we dan of er 's nachts ergens gevechten hebben plaatsgevonden." Als dat het geval is, wordt er een arts naar die plek gevlogen om de slachtoffers te stabiliseren en op te halen. Die worden met het vliegtuig naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis gebracht.

Dit gebeurt noodgedwongen met het vliegtuig of per helikopter. De wegen zijn namelijk moeilijk begaanbaar. "Helaas kunnen wij met de helikopters ook niet overal komen en moeten de mensen soms lang reizen om bij een acceptabele landingsbaan te komen. Wij zien dan ook vele relatief oude en geïnfecteerde wonden", vertelt Versloot.

"Zuid-Sudan is ook het enige land ter wereld, zo ver ik weet, waar nog voedseldroppings worden gedaan. Dit is voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog dat dit op een dergelijke schaal moet worden toegepast. En die droppings zijn echt heel duur." Daarom is Zuid-Sudan ook 's werelds duurste land voor hulpverleningsinstanties.

Het rapport van de VN dat vandaag werd verspreid, laat al veel gruwelijkheden zien. Maar dit is nog niet alles, denkt Versloot. "Dit zijn ruwe schattingen. Niemand weet hoeveel doden en gewonden er echt vallen. Er is geen communicatie over wat wij niet zien. Er kan niet zomaar worden gebeld over een aanval, er is geen netwerk in het hele land." Daarom denkt Versloot dat het conflict nog veel groter is dan gedacht. "Volgens mij is wat wij zien pas het topje van de ijsberg."

Als we Versloot vragen om zelfgemaakte foto's of video's van het land, moet hij ons teleurstellen. "De regering heeft een streng verbod ingesteld op het maken van foto's en video's. Alleen geautoriseerde personen mogen beeldmateriaal maken. Er is zoveel sensitieve informatie die op camera vastgelegd kan worden en dat is een risico dat de overheid niet wil lopen. "

De situatie is momenteel weer terug naar hoe het vroeger was, zegt Lindijer. "We zijn weer helemaal terug op het niveau van de bevrijdingsoorlog in 1983. Althans: alles wat is opgebouwd na de oorlog is kapot. Het land uit reizen gaat bijna niet, binnen het land reizen is vrijwel onmogelijk, er is geen internet, er zijn vrijwel geen mobiele telefoons, geen scholen. Daarbovenop komen nog de nieuwe gruwelijkheden van deze oorlog."

Lindijer doelt op de misdaden die momenteel plaatsvinden. "De verkrachtingen, de vernietigingen, de plunderingen. Die misdaden werden tijdens de bevrijdingsoorlog niet uitgevoerd op deze schaal. Deze oorlog is vele malen erger. Ik ben afgelopen maand nergens iets van hoop tegengekomen. Het cynisme is gigantisch."