Een nieuwe staat oprichten: onafhankelijkheid voor dummies

• Margot Oosterwechel

  redacteur Buitenland

Met het referendum in Catalonië is de roep van regio's om onafhankelijkheid weer volop in het nieuws. Maar is een onafhankelijke nieuwe staat oprichten eigenlijk nog wel mogelijk in het Europa van nu? En als een streek toch besluit om de afscheiding door te zetten, wat moet er dan allemaal geregeld worden?

Allereerst: Spanje en Catalonië staan op het gebied van een onafhankelijke nieuwe staat lijnrecht tegenover elkaar. Als regiopresident Puigdemont het hard speelt en een onmiddellijke, eenzijdige afscheiding van Spanje doorvoert, heeft dat grote gevolgen. De internationale gemeenschap erkent Catalonië niet als staat, waardoor het meteen geen onderdeel meer is van de EU en ook buiten de Schengenzone valt. En als de Spaanse premier Rajoy het heel hard wil spelen, kan hij artikel 155 van de grondwet inzetten. Met dat artikel kan Spanje de autonomie van Catalonië opheffen. Dan wordt het Catalaanse parlement helemaal ontbonden.

Om beide situaties te voorkomen, moet er onderhandeld worden. Maar de Spaanse regering wil alleen onderhandelen als de Catalanen hun onafhankelijkheidsidee laten varen. En de Catalanen willen alleen onderhandelen over hoe hun onafhankelijkheid gestalte kan krijgen. Dus moet er bemiddeld worden, maar het is de vraag of dat gaat lukken.

Toch kan Catalonië de komende dagen de onafhankelijkheid uitroepen. Als het echt zo ver komt, is dit wat het nieuwe land moet doen.

Stap 1: het binnenland

Allereerst moet een nieuwe soevereine staat op binnenlands gebied veel regelen. Er moet een staatsvorm gekozen worden. Kiest het nieuwe land bijvoorbeeld voor een monarchie, of voor een republiek? Wat schrijf je in de grondwet? En welke vlag ga je voeren? Wat wordt het volkslied?

Het zijn zomaar wat voorbeelden van dingen die aan bod komen als een staat soeverein wordt. Maar het zijn ook zaken die te overzien zijn en betrekkelijk eenvoudig te regelen.

Stap 2: het buitenland

Een stuk lastiger wordt de internationale positie van de nieuwe staat. "Wanneer een staat besluit zich af te scheiden, dan heeft dat heel veel consequenties en mogelijke gevaren", vertelt André de Hoogh, universitair hoofddocent Internationaal Recht aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Een van de grootste gevaren is, denk ik, dat je als nieuwe staat geïsoleerd raakt."

Onafhankelijk betekent ook echt: op eigen benen. "Als een streek zich besluit af te scheiden van het moederland, dan gelden de internationale verdragen die dat moederland heeft met andere landen niet meer", legt de Hoogh uit. "Ook zal er opnieuw moeten worden onderhandeld over het lidmaatschap van internationale organisaties."

Hoe sterk die onderhandelingspositie is, hangt voor een groot deel af van de relatie met het moederland en de steun die de nieuwe staat krijgt van de internationale gemeenschap. Is die relatie goed, dan zullen het moederland en zijn bondgenoten de nieuwe staat hoogstwaarschijnlijk helpen bij de toetreding tot internationale verdragen en organisaties. Maar is die relatie niet zo goed, of zelfs ronduit slecht, dan wordt het lastiger.

Dus, stel dat Catalonië ondanks grote Madrileense bezwaren toch de afscheiding doorzet, dan treedt de regio uit alle internationale organisaties waarvan Spanje lid is, waaronder de Verenigde Naties en de Europese Unie. Catalonië zal dan moeten onderhandelen over een nieuw lidmaatschap. Spanje kan een veto uitspreken over de Catalaanse aanvragen. Het is een belangrijk EU-lid en zal waarschijnlijk veel steun krijgen van zijn bondgenoten. Er bestaat een grote kans dat andere landen Spanje dus zullen volgen en ook tegen een lidmaatschap van de Catalanen zullen stemmen.

"Wanneer je als nieuwe staat niet wordt toegelaten tot internationale organisaties dan is dat lastig, maar niet onoverkoombaar", vertelt De Hoogh. "Een nieuwe staat zal dan proberen diplomatieke betrekkingen aan te knopen met individuele landen die dat willen. Door steeds meer diplomatieke banden aan te gaan versterk je als nieuwe staat je positie. Zo kun je na verloop van tijd alsnog in een sterke en gunstige onderhandelingspositie komen voor lidmaatschap van internationale verdragen."

Stap 3: de economie

Wanneer een regio onafhankelijk wil worden, brengt dat uiteraard ook economische gevolgen met zich mee. Zo zal de nieuwe staat moeten kiezen: willen we een eigen munt invoeren of kiezen we voor een bestaande munt? "Allebei de keuzes hebben zo hun beperking", vertelt Lex Hoogduin, hoogleraar en oud-directeur van De Nederlandsche Bank.

"Stel dat Catalonië onafhankelijk wordt, dan zijn ze uit de EU en per definitie ook uit de euro. Ze kunnen er dan voor kiezen een eigen munt in te voeren, maar daarvoor zullen ze wel eerst een centrale bank moeten oprichten. Omdat voor Catalonië de handel met Spanje en het euro-gebied dominant is, is het belangrijk voor de Catalanen dat die nieuwe munt gekoppeld wordt aan de euro.

Op die manier kan de waarde van de nieuwe munt bepaald worden. De centrale bank zal vervolgens genoeg kapitaal moeten hebben om de gekoppelde waarde van de nieuwe munt ten opzichte van de euro te handhaven. Het ziet er nu naar uit dat Catalonië dat kapitaal niet heeft, waardoor het handhaven van een eventuele nieuwe munt heel moeilijk wordt."

De Catalanen hebben ook een tweede optie. Ze kunnen ervoor kiezen om de euro als munteenheid te houden. Maar ze hebben er dan geen enkele zeggenschap over. Zo mogen ze niet meebeslissen over de rente en wanneer ze extra bankbiljetten nodig hebben zijn ze afhankelijk van de andere EU-landen. Dat brengt dus een heleboel beperkingen met zich mee.

Als laatste punt noemt Hoogduin het ontbreken van afspraken over internationaal betalingsverkeer. Zo is bijvoorbeeld het betalingsverkeer van Europese landen in Europees gebied aan elkaar gekoppeld. "Wanneer een Nederlander in Madrid pint, dan wordt dat betalingsverkeer onderling tussen de banken verrekend. Maar als je niet langer lid bent van de EU of deel uitmaakt van de euro, geldt die regeling niet."

Al met al lijkt het stichten van een nieuwe soevereine staat niet in een handomdraai geregeld. Hoe beter de relatie met het (oude) moederland nog is, hoe makkelijker het zal zijn. Hoewel: makkelijk zal het nooit worden.