'Die vergelijking van onze tijd met de jaren 30? Dat is totale onzin'
De vergelijking wordt vaker gemaakt, de laatste tijd, in artikelen, op televisie of in discussies aan de borreltafel: "de tijd waarin we leven lijkt wel heel veel op de jaren 30". Het decennium waarin Hitler aan de macht kwam. "Verhalen over verwijten, haat en angst hebben we op wereldwijd niveau niet meer gezien sinds 1930", schreef ook Amnesty International vanochtend in een nieuw rapport over populisme en mensenrechten.
De vraag is of die vergelijking - hoe verleidelijk ook voor mensen die een punt willen maken - wel terecht is. We spraken drie historici met verschillende meningen over deze kwestie. Eén ding zijn ze met elkaar eens: voor zo'n catastrofe als de Tweede Wereldoorlog hoeven we nu niet bang te zijn.
Onvergelijkbaar
"De periodes zijn totaal onvergelijkbaar. In de jaren 30 was de democratie zwak. Duitsland zat in een diepe crisis, niet alleen economisch maar ook moreel", legt historicus Geerten Waling van Universiteit Leiden uit. "Tegenwoordig heeft meer dan 90 procent van de bevolking vertrouwen in de democratische rechtsstaat."
Historicus Jan Luiten van Zanden van Universiteit Utrecht is het daar niet mee eens. Hij ziet een gebrek aan vertrouwen in de democratie juist als een van overeenkomsten met de jaren 30. Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop Donald Trump zich afzet tegen de elite en de gevestigde media.
Luiten van Zanden ziet meer overeenkomsten met de periode, maar is niet bang voor een herhaling die kan leiden tot een wereldwijd conflict. Hij vergelijkt de situatie liever met de economische crisis in 2007.
"In 2007 dachten we dat de financiële crisis even groot zou worden als die in de jaren 20/30. In principe werd de crisis dat ook, maar wisten we de effecten te beperken. We hadden namelijk geleerd van de eerste crisis en dachten nu; wat is er toen fout gegaan en moeten we nu voorkomen?", legt Luiten van Zanden uit.
De specifieke ingrediënten voor een catastrofe zoals de Tweede Wereldoorlog zie ik niet.
Diezelfde werkwijze moeten we nu ook bij deze politieke crisis toepassen, gaat hij verder. "De overeenkomsten zijn duidelijk te zien: het eerder genoemde wantrouwen in de democratie, het beperkte respect van wereldleiders voor die democratie, een wereldeconomie waarin iedereen voor zichzelf kiest en het einde van een fase van globalisering", zegt de historicus.
"Als we willen voorkomen dat de situatie verder escaleert, moeten we kijken naar de economische en politieke lessen die we hebben geleerd in de jaren 30 en die toepassen."
Maar bang hoeven we echt niet te zijn, vinden Luiten van Zanden en Waling. "De geschiedenis herhaalt zich niet. Er zijn wel patronen en er is altijd een zeker risico op een gewelddadig conflict. Nu bijvoorbeeld tussen de VS en China, Noord-Korea of Iran. Maar de specifieke ingrediënten voor een catastrofe zoals de Tweede Wereldoorlog zie ik niet", zegt Waling.
Daar is Luiten van Zanden het mee eens. "De legers staan nog niet klaar. We moeten zorgen dat we onze politieke leiders intomen, dan kunnen we dit voorkomen."
Er gaat geen Derde Wereldoorlog komen.
Ook historicus Johannes Houwink Ten Cate zegt dat de vergelijking tussen de periodes onnodig angst zaait onder mensen die het nieuws volgen. "Er gaat geen Derde Wereldoorlog komen."
Hij ziet meer verschillen dan overeenkomsten tussen de periodes. "De verschillen zijn erg groot. De economische crisis was in de jaren 30 veel erger en onze veiligheid was in gevaar. De strategische situatie is nu veel beter."
Trump en Hitler
Ook de vergelijking tussen de Amerikaanse president Trump en Adolf Hitler vindt hij overdreven. "Trump pleit voor een terugtredende overheid, terwijl Hitler pleitte voor een totalitaire staat. We proberen eigenlijk altijd onze politieke tegenstanders te demoniseren waardoor de nuance verloren gaat."
Er zijn zoveel checks and balances op het systeem dat Trump heus niet zomaar een tiran wordt, ook al zou hij dat willen.
Waling is het met Houwink Ten Cate eens: een tweede Hitler wordt Trump niet. "De Amerikaanse republiek is opgericht om tirannie te voorkomen. Er zijn zoveel checks and balances in het systeem dat Trump heus niet zomaar een tiran wordt, ook al zou hij dat willen."
Toch ziet Houwink Ten Cate ook overeenkomsten tussen de twee historische periodes. "De overeenkomst zit vooral in de onderschatting. Beiden werden onderschat en weggezet als politici die niet goed snik waren. Nu schrikken we van Trump, slaan we door en maken we meteen die vergelijking met Hitler."
We moeten wel opletten, gaat hij verder. "Want de paar overeenkomsten die er zijn met de jaren 30, zijn wel gevaarlijk. Het nationalisme van die periode zie je nu in Wilders terug. We kunnen het ons echt niet permitteren om zo nationalistisch te zijn, daar zijn we veel te afhankelijk van het buitenland voor."
