Sommige inwoners van het verwoeste Oost-Aleppo keren dezer dagen terug, om te kijken wat er over is van hun huizen, winkels, de buurt. Om te kijken of ze definitief kunnen terugkeren. Of de stad herbouwd kan worden.
Maar hoe herbouw je een stad na een oorlog? En wanneer kan je daarmee beginnen? De Syrische architect Bengin Dawod (34) houdt zich al met die gedachte bezig sinds hij in 2013 uit Syrië vluchtte. Nu woont hij in Nederland.
Zijn doel is nog steeds Syrië herbouwen, en daarvoor werkt Bengin samen met Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. "We maken de verbinding Rotterdam-Aleppo. Om te kijken wat we kunnen leren van de wederopbouw van andere steden na een oorlog."
Maar fysieke wederopbouw zit er volgens hem nog niet in. "Het is te vroeg voor blauwdrukken. We moeten eerst begrijpen wat er de laatste vijf jaar gebeurd is, en wat dat met de mensen heeft gedaan."
We moeten eerst de ziel van de stad vangen.
"Ik benader het poëtisch. We moeten de ziel van de stad vangen, voordat we gebouwen opnieuw kunnen neerzetten. In de oude stad van Damascus bijvoorbeeld, rook je altijd koffie uit de openstaande ramen. We moeten de gewoontes van de mensen vangen, de geuren, alle lagen van het dagelijks leven."
En dat kan een architect niet in z'n eentje. "De wederopbouw begint met het begrijpen van de onzichtbare lagen in een samenleving. Daar heb je historici, psychologen en cultuurkenners voor nodig."
Inmiddels zijn meer dan duizend mensen aangesloten bij een ander wederopbouw-project rond de stad. The Aleppo Project van de Central European University in Boedapest heeft inmiddels honderden inwoners van Aleppo als lid, maar ook Syriërs in het buitenland, activisten en experts.
AlHakam Shaar (30) is een van de vier projectleiders. Hij vluchtte in 2012 uit Aleppo om zijn PhD te kunnen afmaken. Zijn ouders vluchtten eerst naar West-Aleppo, maar verlieten in 2014 Syrië helemaal. Zijn ooms zitten nog wel in het westelijke deel van de stad. "Mijn familie is nu verspreid over meerdere landen."
Meepraten en -denken over de opbouw van zijn thuisstad is dus heel persoonlijk voor AlHakam. "Hier heb ik het over met mijn vrienden, hier gaat het over in mijn Facebook-timeline. Dat maakt het moeilijk, maar ik probeer ook objectief te zijn."
Wat The Aleppo Project wil bereiken, is dat mensen praten over terugkeer en wederopbouw, over de toekomst van de stad. "Vooral bouwkundigen en ingenieurs willen herbouwen en delen foto's van hoe Aleppo voor de oorlog was. Maar de meeste mensen willen er helemaal niet over praten", zegt AlHakam.
En dat moet dus juist wel, vindt AlHakam. "Het gaat het om meningen van inwoners van Aleppo, vroeger en nu. Het gaat erom wat ze hebben meegemaakt en wat ze willen in de toekomst."
Niet iedereen is er emotioneel klaar voor om terug te keren.
Maar niet iedereen is er emotioneel klaar voor om terug te keren. "En veel mensen kunnen ook helemaal niet terug, om praktische redenen. Het is niet veilig voor ze onder het regime van Assad, of ze zitten ergens anders in een asielprocedure. Daarom moeten we het er over hebben. Mensen aan het praten krijgen."
Dat willen ze onder meer dit weekend doen, tijdens een bijeenkomst in Berlijn. "Dat is de eerste in z'n soort. Er zijn wel meetings van experts, maar niet met de mensen zelf."
En heeft de overheid er nog iets mee te maken? "Ik reken niet op politici voor een wederopbouw", zegt architect Bengin. "Als politici ermee te maken hebben, dan gaat het weer om politiek."
Bengin noemt als voorbeeld Joegoslavië, waar de opbouw volgens hem te snel ging. "Toen was de internationale gemeenschap erbij betrokken, en kwam er snel geld van verschillende partijen. Maar dat kwam niet overeen met de sociale behoeftes van de bevolking. Mensen moeten het zelf doen, zodat ze weer buren worden en er weer vrede komt."
"We kunnen het ook net als Rotterdam doen, een nieuwe, moderne stad - maar is dat wat de mensen willen? Misschien moeten we nieuwe modellen bedenken."
Terug naar Aleppo?
"Onze familie wil op zich wel terug", zegt AlHakam. "Ik had het daar laatst met mijn vader nog over, en ik stelde hem die vraag. Ik wilde zo graag dat hij ja zou zeggen, maar hij zit nu in de VS en kan de komende twee jaar helemaal niet weg vanwege zijn visum. Als hij nu vertrekt, kan hij nooit meer terug de VS in."
Het huis van AlHakams familie in Aleppo is zwaar beschadigd. "Ik was er het laatst in oktober 2014. Toen gingen de grenzen met Turkije dicht en kon ik er niet meer komen. Niemand van ons zou nu terug kunnen."
Bengin is vastberaden ooit terug te keren. "Maar ik heb geen idee wanneer we aan de slag kunnen. De politieke situatie is nu heel lastig te doorgronden. Ik hoop zo snel mogelijk. Ik wil teruggaan om het land weer op te bouwen."