De Amerikanen kozen voor Donald Trump, de Britten voor brexit, de aanhang van populistische partijen groeide en internationale handelsverdragen kwamen onder vuur te liggen. Het verzet tegen de uitwassen van globalisering kwam dit jaar van alle kanten.
De politieke aardverschuivingen kwamen voor een groot deel voort uit onvrede over de gevestigde orde en toenemende onzekerheid onder bevolking. Die lijken gevoed te worden door de voortrazende globalisering.
De afgelopen 25 jaar is de snelheid en schaal van de wereldhandel enorm gegroeid omdat de kosten van transport en communicatie veel lager zijn geworden. De vrije markt vierde hoogtij. De gevolgen daarvan zijn aanzienlijk: nooit eerder hadden zoveel mensen het goed.
De winnaars
Vooral in Azië kreeg de middenklasse de afgelopen twintig jaar veel meer te besteden dankzij de globalisering. In India klopten de eerste westerse bedrijven aan de deur.
Tot die tijd waren er nauwelijks banen voor opgeleide jongeren. Maar de afgelopen jaren konden ze aan het werk bij multinationals. En niet, zoals in China, aan de productieband van een fabriek, maar achter een computer.
Het uitbesteden van administratief werk naar het goedkope India heeft een hoge vlucht genomen. De salarissen zijn lager dan die in Europa en de VS, maar naar Indiase maatstaven verdienen ze goed.
De verliezers
De grote verliezers zijn mensen in armoede en de voormalige middenklasse, in westerse steden van Detroit tot Delfzijl. Bij hen groeit het besef dat er altijd een plek is waar producten of diensten goedkoper gemaakt kunnen worden, waardoor niemand meer zeker is van zijn baan.
Zij vinden dat hun grip op de wereld kleiner is geworden en dat alleen de grote bedrijven en de elite hebben geprofiteerd. Dat voedt een gevoel van onrust en vervreemding waar protestpartijen op gedijen.
Veel kiezers voelen zich in de steek gelaten door de traditionele partijen en stappen over naar partijen die zich afzetten tegen de gevestigde orde. Trump en voorstanders van de brexit raakten een gevoelige snaar met hun boodschap om het vrije verkeer van personen en goederen te beperken.
Antiglobalisme is niet nieuw. Eind jaren 90 lieten de 'andersglobalisten' flink van zich horen tijdens internationale top-bijeenkomsten, bijvoorbeeld in Genua tijdens de G8-top.
Ze demonstreerden vooral tegen ongelijkheid en de dominantie van het grote geld. Het grote verschil met nu is dat het verzet van globalisering toen uit linkse hoek kwam, en nu ook van rechts komt.
Veel economen, historici en beleidsmakers trekken nu dezelfde conclusie: het neoliberalisme is te ver doorgeschoten en globalisering, zoals we het nu kennen, is voorbij.
Zelfs overtuigde voorstanders van globalisering en open grenzen werden afgelopen jaar tot bezinning gedwongen. Zoals de Britse historicus Timothy Garton Ash.
"Het is niet het einde van de wereld om een beetje af te remmen, te kijken wat er gebeurt, en te luisteren naar de mensen. Om af te vragen: wat kunnen we doen om te komen tot groei voor meer mensen, een economie voor iedereen."
Het is volgens Garton Ash nog niet te laat om het populisme af te remmen. Dat kan als EU-landen zich meer richten op nationaal beleid, meer gaan reguleren. "Duitsland kan bijvoorbeeld makkelijk binnen de huidige structuren meer fiscaal stimuleren. Het land heeft dit jaar een overschot van 25 miljard euro."
Hij vervolgt: "Verder kunnen alle landen, ook die in de eurozone, een eigen industrieel sociaal en economisch beleid voeren. Er kan meer worden gedaan binnen het raamwerk van eigen staten zonder de winst van liberalisering en globalisering te verliezen."
Het is de vraag wat ons komend jaar te wachten staat. Neemt het verzet tegen globalisering toe en worden de grenzen verder opgetrokken? En hoe vertaalt zich dat in de politiek?
Garton Ash ziet 2017 met verkiezingen in Duitsland, Frankrijk, en Nederland als jaar van de waarheid. "Voor mij is de hamvraag: zal de Europese traditionele centrumpolitiek standhouden in het hart van Europa?"
