'Ook buiten Amsterdam was er ongelooflijk veel Joods leven'

• Rienk Kamer

  Verslaggever

De geschiedenis van het Nederlandse Jodendom vanaf de Middeleeuwen tot nu is in kaart gebracht. Vrijwel alle gebouwen, monumenten, plekken en objecten die iets met Joden in Nederland te maken hebben, komen aan bod in de de 500 pagina's tellende Gids van joods erfgoed, die vandaag uitkomt.

Tientallen jaren hebben de schrijvers Jan Stoutenbeek en Paul Vigeveno eraan gewerkt. Dat heeft nieuwe inzichten opgeleverd. "Het beeld moet genuanceerd worden dat het katholieke zuiden antisemitisch was en het calvinistische noorden tolerant was voor Joden."

De titel Gids van joods erfgoed doet denken aan een handige reisgids, die je langs alle belangrijke plekken voert. Maar het is eigenlijk meer een boek, met veel tekst en relatief weinig foto’s en andere illustraties. Het is dan ook de weerslag van zo'n dertig jaar onderzoek.

Volgens de schrijvers is er behoefte aan zo'n boek. "Die Joodse verhalen van Amsterdam zijn redelijk bekend", zegt Stoutenbeek. "Maar dat er ook ongelooflijk veel Joods leven buiten Amsterdam was, in allerlei plaatsen, werd vaag vermoed maar niemand wist waar en hoe."

Wie het boek leest, heeft daarna een completer beeld meer van het Joodse leven in ons land. Van de oudste vermeldingen van Joden in de Noordelijke Nederlanden in de 13de eeuw tot de Joodse gemeenschap van nu, die nog zo'n 50.000 leden telt.

De schrijvers concluderen dat sommige beelden van Joden helemaal niet kloppen, zoals het beeld dat alle Joden rijk waren. Stoutenbeek: "De meesten waren arme sjacheraars met markt-rommel, die daarmee probeerden in leven te blijven".

Ook een ander beeld, dat vooral het katholieke zuiden eeuwenlang een traditie van Jodenhaat heeft gehad, terwijl dat in het noorden veel minder het geval was, behoeft volgens de schrijvers nuancering. "Het lokale bestuur in het zuiden weerde misschien wel Joden, maar als je naar de kerk kijkt, dan werden er zeker tot de 18de eeuw in het calvinistische noorden juist de vreselijkste uitspraken gedaan", zegt Stoutenbeek.

Begin deze maand nam de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) afstand van uitspraken van theoloog Maarten Luther over Joden, die hij in 1543 "niets dan dieven en rovers" noemde.

Uiteraard komt de Tweede Wereldoorlog vaak aan bod in het boek. Tijdens de oorlog werden ruim 100.000 Nederlandse Joden in kampen vermoord. Maar de Gids van joods erfgoed is vooral bedoeld om te laten zien dat, ondanks de poging van de nazi's alle Joden uit te moorden, er nog steeds een bloeiende Joodse gemeenschap is. En dat er nog veel aan hen herinnert, ook buiten Amsterdam.