Het referendum over Oekraïne: de belangrijkste vragen
Op 6 april kunnen alle kiesgerechtigde Nederlanders hun stem uitbrengen over het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne. Het is het eerste referendum dat onder de nieuwe referendumwet wordt gehouden. Organisaties die campagne willen voeren horen de komende tijd of ze subsidie krijgen.
Sinds de zomer van vorig jaar kan iedereen in Nederland een raadgevend referendum afdwingen, mits daarvoor genoeg handtekeningen worden verzameld.
GeenPeil, dat uit GeenStijl, het Forum voor Democratie (opvolger van Burgerforum EU) en het Burgercomité EU bestaat, is de eerste organisatie die in twee fases genoeg enthousiastelingen – 10.000 in de eerste fase, en 300.000 in de tweede – wist te verzamelen. Ruim 420.000 mensen steunden het referendum.
Op het stembiljet staat: “Bent u voor of tegen de wet tot goedkeuring van de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne?”.
Wat is een associatieverdrag en wat staat er in?
De Europese Unie heeft tientallen associatieverdragen, maar de inhoud verschilt van land tot land. Associatieverdragen kunnen worden gebruikt om handelsbetrekkingen te regelen of een douane-unie in te stellen.
In sommige associatieverdragen wordt ook een toekomstig lidmaatschap van de Europese Unie voorbereid, bijvoorbeeld in het geval van Kroatië (sinds 2013 lid van de EU). Sinds 1995 is er in de verdragen ook aandacht voor mensenrechten en democratie.
In het verdrag met Oekraïne is onder meer vastgelegd dat de handelsbetrekkingen met Oekraïne worden verstevigd. Zowel Oekraïne als de Europese Unie belooft importheffingen af te bouwen. Ook moet samenwerking op het gebied van justitie en veiligheid worden geïntensiveerd, moet op het gebied van diplomatie beter worden samengewerkt en moet het verdrag zorgen voor meer vrede en stabiliteit binnen en buiten de regio.
Verder moet de verspreiding van massavernietigingswapens worden tegengaan, corruptie worden bestreden en is er aandacht voor duurzaamheid.
Er lopen ook nog onderhandelingen met een aantal andere landen over een associatieverdrag, al zijn die onderhandelingen in sommige gevallen onderbroken. Onder meer onderhandelingen met Syrië, Libië, Monaco en het verbond van Zuid-Amerikaanse landen zijn nog niet afgerond. Vergelijkbare verdragen met vier andere landen zijn, net als het verdrag met Oekraïne, nog in afwachting van ratificatie.
Leidt het associatieverdrag tot een EU-lidmaatschap voor Oekraïne?
In ieder geval niet rechtstreeks. Lid worden van de Europese Unie moet apart worden besloten, zowel in Oekraïne als in de EU-landen. Daarvoor zijn nog geen stappen gezet: in tegenstelling tot bijvoorbeeld Turkije is Oekraïne geen kandidaat voor lidmaatschap van de Europese Unie. Er is ook nog geen lidmaatschap aangevraagd, hoewel het geen geheim is dat Oekraïne dat graag zou willen.
Wel staat in het associatieverdrag dat de Europese Unie de "Europese ambities van Oekraïne erkent en de keuze voor Europa toejuicht".
Maar waar dat toe leidt, staat niet vast, blijkt ook uit het verdrag. Dat hangt onder meer af van de "vooruitgang bij de uitvoering van deze overeenkomst".
Kost het verdrag ons geld?
Oekraïne krijgt veel geld uit Europa: uit de bestaande hulpprogramma’s circa 30 miljard euro. In principe verandert het akkoord daar niet zoveel aan: ook zonder het verdrag krijgt Oekraïne financiële hulp.
Het realiseren van de afspraken uit het verdrag kost wel geld. Maar dat geld is afkomstig uit bestaande hulpprogramma’s. Indirect zou het verdrag kunnen leiden tot extra geld voor het land, maar het verdrag verplicht de EU er in ieder geval niet toe. Overigens is het de bedoeling dat Oekraïne het geld terugbetaalt, al is het de vraag of dat ook daadwerkelijk gebeurt.
Trekken er straks Oekraïners naar Nederland?
Op dit moment hebben Oekraïners een visum nodig om naar EU-landen te reizen. De Europese Unie onderhandelt momenteel met Oekraïne over het afschaffen van de visumplicht. Dat gebeurt los van het handelsverdrag, al worden de onderhandelingen in het verdrag wel aangestipt en aangemoedigd.
Overigens betekent dat niet dat, als de visumplicht wordt afgeschaft, Oekraïners kunnen werken in EU-landen: daarvoor hebben ze nog een apart werkvisum nodig. Maar ze kunnen dan bijvoorbeeld wel zonder visum op vakantie of zakenreis in EU-landen.
Wie zijn de belangrijkste voor- en tegenstanders?
Het nee-kamp bestaat onder meer uit het Burgercomité EU en het Forum voor Democratie van Thierry Baudet, die beide initiatiefnemer waren van het referendum. Ook de SP, die in het parlement eerder ‘nee’ stemde tegen het verdrag, gaat campagne voeren tegen het verdrag.
Het ja-kamp wordt aangevoerd door Stem voor Nederland met conservatief Joshua Livestro als aanvoerder. Het kabinet – dat voorstander is van het verdrag – gaat geen grote campagne voeren, maar gaat wel pleiten voor een ‘ja’. Oppositiepartij D66, voorstander van het verdrag, gaat actief campagne voeren.
Daarnaast voert GeenPeil een campagne om mensen ertoe te bewegen hun stem uit te brengen. De organisatie zegt mensen niet ‘voor’ of ‘tegen’ willen te laten stemmen, maar een neutrale campagne te willen voeren.
Wat gebeurt er met de uitslag van het referendum?
Het referendum is geldig als 30 procent of meer van de stemgerechtigden komt opdagen. Het referendum is niet bindend, maar als een meerderheid tegenstemt, moeten de Tweede en Eerste Kamer er opnieuw naar kijken.
Het ‘ja’-kamp roept het kabinet op om de uitslag te accepteren, ook als dat een ‘nee’ wordt.
Wat er in de praktijk gebeurt als het verdrag wordt afgekeurd, is onduidelijk. Het verdrag is namelijk al uitonderhandeld. Het overgrote deel van het verdrag is zelfs al in werking getreden. De politieke gevolgen van een ‘nee’ zijn nog niet te overzien.
In 2005 werd het vorige referendum in Nederland gehouden, over de Europese Grondwet. Ruim zestig procent stemde tegen, maar in gewijzigde vorm – als het Verdrag van Lissabon – werd die Grondwet uiteindelijk toch ingevoerd.
Wat kost dit referendum?
Het kabinet heeft maximaal 30 miljoen euro voor het referendum uitgetrokken – 20 miljoen minder dan voor de parlementsverkiezingen van 2012, waardoor er ook minder stemhokjes zijn. Voor de campagnevoerende partijen is twee miljoen euro subsidie beschikbaar.
Hoe gevoelig ligt dit referendum in Oekraïne en Rusland?
Hoe Oekraïners tegen het verdrag aankijken, is niet duidelijk. Pikant is dat het associatieverdrag een van de aanleidingen was voor de opstand tegen president Viktor Janoekovitsj in 2013. Toen hij onder druk van Moskou af zag van ondertekening sloeg de vlam in de pan. Hoewel er vele aanleidingen waren voor de opstand, was het wel de druppel voor de demonstranten.
Daarentegen zijn er ook veel Oekraïners die liever zien dat Oekraïne zijn heil bij Rusland zoekt. Ook Rusland is waarschijnlijk niet blij met het verdrag. Hoewel het land zich formeel nooit bemoeit met de interne aangelegenheden van andere landen, zegde president Poetin na het sluiten van het associatieverdrag met de EU zijn eigen vrijhandelszone met Oekraïne op. Ook werden er sancties aangekondigd.
