Boetsja-drama lijkt oorlogsmisdaad, maar hoe bewijs je dat?

De vondst van tientallen lijken op de straten van de Oekraïense plaats Boetsja leidt wereldwijd tot geschokte reacties. Het lijkt erop dat terugtrekkende Russische soldaten uit frustratie en wraak willekeurige burgers dood hebben geschoten.

De Oekraïense buitenlandminister spreekt van een "opzettelijke massaslachting" door de Russen. Maar om in de rechtszaal te kunnen bewijzen dat het om oorlogsmisdaden gaat, moeten een paar belangrijke vragen worden beantwoord. Onderzoekers zijn daar nu al mee bezig.

NOS op 3 onderzocht eerder ook de vraag: wanneer is sprake van oorlogsmisdaden? Bekijk hier het antwoord:

Als een aanklager wil aantonen dat Rusland het oorlogsrecht heeft geschonden, zijn ooggetuigenverslagen cruciaal, zegt Geert-Jan Knoops, advocaat voor het Internationaal Strafhof in Den Haag. "In een rechtszaak moet je alle scenario's uitsluiten. Daar heb je ooggetuigen voor nodig." Het Internationaal Strafhof doet daarom al onderzoek in Oekraïne, en ook mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW) probeert zoveel mogelijk bewoners te spreken.

HRW-onderzoeker Yulia Gorbunova sprak al meerdere inwoners van plaatsen die wekenlang door Russen bezet zijn geweest en waar burgers geëxecuteerd zouden zijn. Een van die getuigen komt uit Boetsja. "Zij beschreef hoe Russische soldaten haar en andere bewoners naar een plein brachten om een executie te aanschouwen."

"De soldaten lieten vijf mannen knielen aan de rand van de weg. Ze schoten één van hen door het achterhoofd. De andere vier moesten zich uitkleden. Toen verliet de ooggetuige het plein. Ze weet niet wat er met de andere vier mannen is gebeurd."

Nieuwsuur sprak zelf met een inwoner van een naburig dorp die enige dagen ondergedoken zat in een kerk in Boetsja. Hij vertelt gedetailleerd over executies waar hij half maart al getuige van was:

Dit soort ooggetuigenverslagen moet uiteindelijk twee vragen beantwoorden, zegt Knoops: waren de slachtoffers ongewapend en waren de daders Russisch. "Als je de beelden ziet, lijkt het erop dat de slachtoffers ongewapende burgers zijn."

Op foto's zijn doden te zien met hun handen op de rug vastgebonden. "Optisch gezien gaat het om weerloze burgers die zich niet mengden in de strijd. Maar je kan niet uitsluiten dat ze een wapen hadden waarmee ze zich verzetten. In het eerste geval vallen ze onder de bescherming van het internationale oorlogsrecht en is er een oorlogsmisdrijf gepleegd. In het tweede geval verlies je die bescherming."

Onderzoeker Gorbunova weet van een voorval in een dorp vlakbij Boetsja waarbij Russische soldaten een man uit z'n huis sleepten en dreigden te executeren. De militairen wisten dat hij onderdeel was van de Oekraïense strijdkrachten. Toch zou ook die executie een oorlogsmisdaad zijn geweest, zegt Gorbunova, omdat de man op dat moment geen direct gevaar vormde. "Maar uiteindelijk lieten ze hem gelukkig gaan."

'Ook Oekraïense misdaden'

De tweede vraag die getuigen moeten beantwoorden is, aldus Knoops, of de daders inderdaad Russische soldaten waren. "Of was het bijvoorbeeld een pro-Russische militie? Zo'n militie valt buiten de Russische commandostructuur, en dan kan je Rusland er niet voor aanklagen."

Rusland ontkent burgers in Boetsja te hebben gedood, maar volgens Gorbunova is er geen twijfel. "De gebieden stonden onder Russische bezetting."

De vrouw uit Boetsja die ze sprak beaamt dat. "Ze is zelf geboren in Rusland en was er absoluut zeker van dat het Russische soldaten waren. Ze beschreef heel duidelijk hun uniformen en het feit dat ze Russisch spraken. Het waren Russische militairen op straat, Russische voertuigen, vrachtwagens en auto's."

Gorbunova benadrukt dat waarschijnlijk ook Oekraïense troepen oorlogsmisdagen plegen. Ze wijst op een video waarop te zien zou zijn dat Russische krijgsgevangenen ernstig worden mishandeld door Oekraïense militairen. "We hebben de video niet kunnen verifiëren maar we hebben de Oekraïense autoriteiten dringend om een onderzoek gevraagd."

Dat Human Rights Watch en anderen al tijdens de oorlog getuigen spreken en ter plekke onderzoek doen, is heel belangrijk, vindt Knoops. "Bij de burgeroorlog in de Centraal Afrikaanse Republiek in 2013-2014 waren ook milities actief die zich uitgaven voor regeringssoldaten. Daar worden nu pas getuigen gehoord en dat is veel te laat. Herinneringen vervagen."

Hoe eerder en grondiger het onderzoek, hoe groter de kans dat een eventueel proces slaagt. "Je kunt geen leger vervolgen voor oorlogsmisdrijven", zegt Knoops. "Je zult individuele verantwoordelijken moeten aanwijzen."

'Soldaten vervolgen lastig'

En dat kan nog lastig worden. Het vaststellen van de identiteiten van de verantwoordelijke Russische soldaten gaat op dit moment niet, zegt Knoops. Hij verwacht wel dat de aanklager van het Strafhof achter commandanten aan zal gaan. Gorbunova denk dat ook: "Commandanten zijn verantwoordelijk voor de daden die onder hun commando plaatsvinden, ook als ze niet direct betrokken zijn bij executies."

Knoops verwacht bovendien dat het Strafhof arrestatiebevelen uitvaardigt voor de Russische president Vladimir Poetin. "Het zal bewezen moeten worden of hij wist of behoorde te weten van oorlogsmisdaden door soldaten. Dat is complex."

"De kans dat Poetin voor het Strafhof verschijnt is nihil. Maar zo'n arrestatiebevel zorgt er wel voor dat hij nog verder geïsoleerd raakt en veel lastiger kan reizen."

Ook tegen journalisten van persbureaus Reuters en AP vertellen inwoners van Boetsja over de gruwelijkheden: