PVV stijgt in voorlopige prognose naar 37 zetels

Einde liveblog

We stoppen met dit liveblog over de uitslagenavond en -nacht. Maar niet getreurd, in een nieuw liveblog gaan we vandaag verder.

Alleen winst voor VVD in Laren, CDA verliest overal

De VVD heeft vooralsnog alleen in de gemeente Laren meer stemmen gekregen dan bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen. In de Gooise gemeente wint de partij 1,6 procentpunt en komt uit op 41 procent, blijkt uit gegevens van de Verkiezingsdienst van het ANP. In Tubbergen verliest de VVD het meest: 14,5 procent. De partij komt daar uit op 10,5 procent.

In Tubbergen is het verlies voor het CDA ook enorm. De Twentse plaats was voorheen een CDA-bolwerk, maar is nu bijna 30 procent van de stemmen kwijt. Het CDA komt er uit op 3,6 procent. NSC kreeg daar 32,6 procent, de PVV 26,5 procent en de BBB 17,4 procent.

Volgens het ANP heeft het CDA voorlopig in elke gemeente verloren.

Nieuwe prognose ANP: PVV naar 37, GL/PvdA 25, VVD 24

In een nieuwe prognose van persbureau ANP stijgt de PVV naar 37 zetels en zakt D66 naar 9 zetels. Ook de BBB stijgt ten opzichte van de vorige prognose, en komt nu uit op 7 zetels. 93,9 procent van de stemmen is geteld.

Forum voor Democratie en Partij voor de Dieren dalen een zetel en komen allebei op 3 zetels. Verder zijn er geen wijzigingen. GroenLinks-PvdA blijft tweede met 25 zetels, de VVD staat op 24 zetels en NSC op 20 zetels. Het CDA en de SP staan op 5, de SGP en Denk staan op 3, Volt op 2 en JA21 op 1.

Voorzitter islamitische belangenorganisatie: ' Bestaanszekerheid is niet meer zeker'

Muhsin Köktaş, voorzitter van de Contactorgaan Moslims en Overheid, reageert geschokt op de verkiezingsoverwinning van de PVV. In de plannen van partij staat dat er geen plek is voor de islam in Nederland en dat baart hem grote zorgen.

Geen winst voor Van der Plas in haar thuisstad Deventer

BBB-leider Caroline van der Plas is niet de grootste geworden in haar thuisstad Deventer. De BBB moet met 9,7 procent genoegen nemen met de vijfde plaats. De winst gaat in deze stad naar GroenLinks-PvdA.

De linkse combinatie geleid door Frans Timmermans kreeg 21,2 procent van de stemmen. De PVV zit haar op de hielen. De partij van Geert Wilders blijft steken op 18 procent.

De VVD, die bij de verkiezingen van 2021 nog bovenaan eindigde in deze stad in Overijssel, staat op de derde plaats. Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt kreeg meer dan 11 procent van de stemmen en werd vierde.

GL-PvdA grootste in Arnhem, Haarlem en Zwolle, PVV in Lelystad

In de provinciehoofdsteden Arnhem, Haarlem en Zwolle is GroenLinks-PvdA de grootste partij geworden. In Haarlem steeg de linkse combinatie van 16,2 naar 27,6 procent van de stemmen. De PVV werd hier tweede (van 7,1 naar 15,1 procent) en de VVD derde (van 17,6 naar 14,1). D66 was twee jaar geleden de grootste met 22,9 procent, maar is nu vierde met 10,6 procent.

Ook in Arnhem kreeg de partij van Frans Timmermans de meeste stemmen. 24,9 procent van de kiezers ging voor die partij. Dat was bij de verkiezingen in 2021 nog 15,7. De PVV ging van 9,4 naar 19,1 procent en werd tweede. De VVD eindigde in de Gelderse hoofdstad op de derde plek, en kreeg 11,9 procent van de stemmen. D66, twee jaar geleden nog de grootste partij, ging van 19,4 naar 8,2 procent.

En ook in de Overijsselse hoofdstad Zwolle winst voor GroenLinks-PvdA: 22 procent van de kiezers stemde daar op de linkse partij, een stijging van 7,8 procentpunt. De PVV werd in Zwolle tweede en won fors. De partij van Geert Wilders ging van 6,7 naar 16,1 procent. NSC werd derde en kreeg 13,7 procent.

In Lelystad won de PVV fors. De partij kreeg 29,8 procent van de stemmen, ten opzichte van 14,4 procent in 2021. De VVD werd tweede (15,2 procent, was 21,3 procent) en GroenLinks/PvdA derde. Die partij boekte een kleine winst en ging van 10,3 naar 12,7 procent.

GroenLinks-PvdA de grootste in Eindhoven en Nijmegen

In Eindhoven heeft GroenLinks-PvdA nipt de meeste stemmen gekregen. De partij kreeg 21,1 procent van de stemmen. Dat was in 2021 12,8 procent. De PVV volgt op geringe afstand en behaalde 20,5 procent van de stemmen. Dat was in 2021 nog 9,6 procent. In de lichtstad werd de VVD derde (14,3 procent) en NSC werd vierde (11,6 procent). D66 verliest fors en gaat van 19,0 naar 8,6 procent.

Ook in Nijmegen winst voor GroenLinks-PvdA. Daar kreeg de combinatiepartij 34,9 procent van de stemmen, 14,9 procentpunt meer dan in 2021. De PVV werd tweede en ging van 7,7 naar 14,2 procent. D66 werd derde, maar verliest wel fors. De partij van Rob Jetten daalt van 23,3 naar 10,6 procent. De VVD werd vierde (9,9 procent).

PVV veruit de grootste partij in Venlo

In Venlo, waar Geert Wilders vandaan komt, is de PVV veruit de grootste partij geworden. De partij steeg van 18,3 naar 36,3 procent. De VVD werd tweede en ging van 21,5 naar 13,9 procent. NSC werd derde (13,1 procent) en GroenLinks-PvdA kwam uit op een vierde plek (12,3 procent, was 10,4 procent). D66 verloor 8,2 procentpunt, en kwam uit op 4,9 procent.

Omtzigt wint in thuisbasis Enschede

In Enschede, de woonplaats van Pieter Omtzigt, is NSC de grootste partij geworden. NSC kreeg 27,7 procent van de stemmen. De PVV werd met 22,8 procent tweede (was 13,5 procent), en GroenLinks-PvdA werd derde. Die partij steeg van 12,0 naar 14,9 procent. De VVD was in 2021 nog de grootste met 16,7 procent, maar komt nu uit op 8,9 procent.

Het CDA verliest fors in Enschede, en daalt 9,9 procentpunt. Het CDA kreeg in Enschede 1,4 procent van de stemmen.

PVV grootste partij in Den Bosch en Maastricht

In de provinciehoofdsteden Den Bosch en Maastricht is de PVV de grootste partij geworden. De partij van Geert Wilders kreeg in Den Bosch 23,6 procent van de stemmen, en steeg daarmee 12,2 procentpunt ten opzichte van 2021. GroenLinks-PvdA werd tweede en ging van 11,1 naar 18,4 procent. De VVD was in 2021 nog de grootste, nu zijn de liberalen derde. De partij daalde van 23,9 naar 17,6 procent. Ook in Den Bosch verliest D66 terrein. De partij ging van 18,9 naar 8,8 procent.

In Maastricht, de stad van Frans Timmermans, werd de PVV met 26,4 procent van de stemmen ook de grootste. Dat was in 2021 nog 15,5 procent. GroenLinks-PvdA kwam uit op 22 procent (was 16 procent), de VVD werd in de Limburgse provinciehoofstad derde met 13,5 procent van de stemmen. Dat was 17,7 procent. D66 verloor 9,8 procentpunt en komt uit op 7,2 procent.

19 zetels erbij voor de PVV, waar komen die stemmers vandaan?

Met een voorspelde 36 zetels wordt de PVV van Geert Wilders veruit de grootste partij in de Tweede Kamer. Als die voorspelling klopt, wint de PVV er 19 zetels bij. Waar komen die nieuwe stemmers vandaan?

Een deel van hen is 'honkvast', laat voorlopig onderzoek van Ipsos zien. Van de PVV-kiezers stemde 40 procent in 2021 ook al op die partij. Daarnaast stapte een kleine 15 procent over van de VVD. 12 procent van de huidige PVV-stemmers geeft aan bij de vorige verkiezingen niet gestemd te hebben.

Lees verder:

Eerste voorlopige prognose ANP: PVV 36, GL/PvdA 25, VVD 24

De PVV haalt in de eerste voorlopige prognose van het ANP 36 zetels. Dat is een zetel meer dan in de exitpoll van Ipsos, in opdracht van de NOS en RTL. De prognose is op basis van 32,4 procent van de stemmen. GroenLinks-PvdA komt uit op 25 zetels, de VVD op 24 en NSC op 20 zetels.

Daarna volgt D66 met 10 zetels. Het CDA, de SP en BBB komen uit op vijf zetels. In de exitpoll stond BBB op zeven zetels.

FvD en de Partij voor de Dieren halen volgens deze voorlopige prognose vier zetels. De ChristenUnie, SGP en Denk behalen er drie. Volt komt uit op twee, en JA21 op één.

50Plus stond in de exitpoll nog op één zetel, maar raakte deze in deze voorlopige prognose kwijt. Ook BVNL en BIJ1 behalen geen zetels.

PVV bijna verdubbeld in Den Haag, ook daar grootste partij

De PVV is met 21,5 procent van de stemmen ook in Den Haag de grootste partij geworden. De partij kreeg 11,1 procent bij de vorige verkiezingen in 2021. GL/PvdA volgt met 19,1 procent. De VVD was twee jaar geleden nog de grootste partij met 19,9 procent, maar zakt nu naar 15,1 procent. Het gaat om een voorlopige uitslag, na 81 procent van de getelde stemmen.

GroenLinks-PvdA grootste in Amsterdam en Utrecht

In Amsterdam is bij 85 procent van de stemmen geteld GroenLinks-PvdA de grootste. De partij staat op 33,6 procent van de stemmen. Daarna volgen de VVD (11,9 procent, -1,1 procent), D66 (9,9, -12,8 procent) en de PVV (9,5, +4,4 procent). D66 was twee jaar geleden nog de grootste in Amsterdam, met 22,7 procent. De opkomst staat op 69,9 procent, zo meldt de gemeente.

Ook in Utrecht wint GroenLinks-PvdA, meldt de gemeente na het tellen van 74 procent van de stemmen. De partij krijgt 34,6 procent van de stemmen, dat was in 2021 nog 18,6 procent. D66 verliest fors volgens de voorlopige uitslag, en gaat van 25,9 naar 11,5 procent. De VVD wordt in Utrecht de tweede partij, met 11,6 procent (was 14,7 procent) en de PVV (9,9 procent, was 5,0 procent).

PVV grootste partij in Rotterdam

De PVV is in Rotterdam de grootste partij geworden. De partij van Wilders kreeg 22 procent van de stemmen. Dat is 11,9 procentpunt meer dan de vorige keer. GroenLinks-PvdA werd tweede met 19,8 procent. De VVD werd derde (11,2 procent) en Denk vierde (10,4).

Ook in Rotterdam fors verlies voor D66. Twee jaar geleden was de partij nog de grootste met 16,7 procent, nu daalt de partij naar 6,8 procent.

GL/PvdA wint in Groningen, PVV in Assen

Vanuit twee noordelijke provinciehoofdsteden lopen nu de uitslagen binnen.

In de stad Groningen heeft GroenLinks-PvdA de meeste stemmen gekregen. De partij kreeg er 30,4 procent van de stemmen. Bij de vorige Kamerverkiezingen was dat nog 18,8 procent. De PVV werd met 13,2 procent de tweede partij. Fors verlies was er in Groningen voor D66. Die partij ging van 23 naar 9 procent. De opkomst was 80,3 procent.

In de Drentse hoofdstad Assen is de PVV de grootste geworden. De partij groeide van 8,8 naar 20,9 procent. GroenLinks-PvdA werd tweede, met 17,8 procent. Derde werd NSC (16,3 procent). Ook hier fors verlies voor D66: van 15,6 naar 5,6 procent.

Feest, schrik en boosheid na grote overwinning PVV

Feest bij de PVV, schrik bij GroenLinks-PvdA en boosheid bij D66. Op de exitpoll van Ipsos wordt wisselend gereageerd bij politieke partijen.

Lees alle reacties van de lijsttrekkers:

GroenLinks-PvdA wint in Middelburg

De eerste provinciehoofdstad heeft een uitslag gemeld aan de ANP-verkiezingsdienst. Het is Middelburg. Daar is GroenLinks-PvdA de grootste partij geworden, met 18,2 procent.

De voorsprong op de nummer twee, de PVV, is klein. De partij van Geert Wilders kreeg in de Zeeuwse hoofdstad 17,8 procent van de stemmen. Daarna volgen de VVD, NSC en SGP.

Bij de vorige verkiezingen was de VVD nog de grootste partij in Middelburg. De opkomst was 78,3 procent.

50PLUS blij met voorspelde zetel

50PLUS-lijsttrekker Gerard van Hooft is blij met de Tweede Kamerzetel die zijn partij volgens de exitpoll heeft behaald. "Dat verdienen de ouderen." Hij is naar eigen zeggen bereid met iedereen samen te werken en "iedere mogelijke coalitie" aan een meerderheid te helpen.

Dankbaarheid overheerst bij SGP-leider Stoffer

SGP-lijsttrekker Chris Stoffer zegt dankbaar te zijn. De partij komt uit op drie zetels en blijft daarmee stabiel. "Je ziet zoveel veranderen en het lijkt erop dat wij stabiel blijven. Ik denk dat we onze trouwe achterban echt dankbaar mogen zijn dat ze weer hun stem aan ons hebben gegeven."

Stoffer hoopte ook wel op een vierde zetel. "Die hoop hebben we nog steeds, het kan nog steeds omhoog. We gaan het vannacht of morgen zien. We zijn dankbaar voor hetgeen we hadden."

De SGP-leider vindt het "veel te vroeg" om antwoord te geven op de vraag of de partij een rol krijgt in een kabinet. "Als het nodig is en als het land bestuurd zou moeten worden, dan zijn wij nooit weggelopen voor verantwoordelijkheid. Maar deze vraag is nu aan de partijen die grote aantallen kiezers hebben gekregen."

Aanhangers Denk geschokt: 'Islamitisch Nederland zal door moeilijke tijd gaan'

Olf (Bij1): 'Goede hoop dat we het nog redden'

Edson Olf (Bij1) heeft "goede hoop" dat zijn partij nog een zetel gaat krijgen. "De grote steden moeten nog geteld." Bij1 staat volgens de exitpoll op 0 zetels, en de partij zit nu met 1 zetel in de Tweede Kamer. "We moeten afwachten. Bij1 is altijd optimistisch en hoopvol en dat zijn we nu ook."

Ouwehand (PvdD): last gehad van strategisch stemmen

Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren moest na het verschijnen van de exitpolls "even bijkomen". "Ik vind het heel erg schokkend dat een partij die één miljoen Nederlanders uitsluit de grootste is geworden. En ons eigen resultaat was ook niet zo mooi."

Volgens de exitpoll komt de PvdD uit op drie zetels. Dat waren er zes. Ouwehand zegt dat dat onder meer te wijten is aan de interne problemen binnen de partij. Het vorige bestuur wilde Ouwehand niet als partijleider, maar de PvdD-leden betuigden massaal steun aan haar.

"Maar toen was de campagne al op stoom en was er alleen aandacht voor de grote partijen", zegt ze. "Ik vond dat debat erg mat." Pas toen kleinere partijen bij de debatten kwamen, veranderde dat. Ouwehand spreekt over de "dynamiek van de peilingen". "De angst regeerde. Mensen zijn strategisch gaan stemmen. Daar hebben progressieve groene partijen last van gehad, en wij ook."

 'Grote zorgen' bij VluchtelingenWerk Nederland na winst PVV

VluchtelingenWerk Nederland maakt zich "grote zorgen" na de verkiezingsoverwinning van de PVV. De organisatie zegt evenmin te kunnen negeren dat ook VVD en NSC veel stemmen hebben gekregen, partijen die de instroom van asielzoekers ook aanzienlijk willen beperken. "Dit laat zien dat mensen zich zorgen maken over het aantal asielzoekers en de in hun ogen hoge druk die dat legt op voorzieningen in Nederland."

Volgens VluchtelingenWerk hebben politici "door feitenvrije politiek te bedrijven" de afgelopen jaren het beeld gecreëerd dat veel problemen in de samenleving veroorzaakt worden door vluchtelingen en asielzoekers. Dit leidt af van de inhoud en maakt het lastig om oplossingen te vinden, stelt de organisatie. Er rust daarom een "zware verantwoordelijkheid" op een nieuw kabinet.

Bikker (ChristenUnie): 'Kijk met zorg naar uitslag'

ChristenUnie-leider Mirjam Bikker wil "juist nu in een gepolariseerde tijd" blijven staan voor de overtuigingen van haar partij: "christelijke, sociale politiek, geworteld in hoop, zoekend naar vrede, pal voor de rechtstaat". Haar partij haalt in de exitpoll 3 zetels, en heeft momenteel 5 zetels in de Kamer.

Bikker feliciteert de PVV, maar "tegelijkertijd kijken we ook met zorg naar deze uitslag". Bikker vreest meer polarisatie door de winst van de PVV. "Ons land is gebouwd op minderheden die elkaar heel houden en elkaar weten te vinden. Deze verkiezingen zetten daarom veel op het spel en dat vraagt juist van de winnaars van deze verkiezingen wijsheid voor het hele land in plaats van het aanwakkeren van polarisatie."

Milieu- klimaatorganisaties somber na winst PVV, 'toekomst staat op het spel'

De winst van de PVV betekent weinig goeds voor het klimaat, zegt Milieudefensie in een eerste reactie op de exitpolls. Volgens directeur van Milieudefensie Donald Pols is het "belangrijker dan ooit" dat Milieudefensie doorgaat met "de strijd tegen grote vervuilende bedrijven en vóór rechtvaardig klimaatbeleid". Milieudefensie: "Daarvoor is veel draagvlak binnen de samenleving, bewezen de 85.000 aanwezigen bij de Mars voor Klimaat en Rechtvaardigheid".

Extinction Rebellion zegt in een reactie dat geschokt te zijn. "De toekomst van alles en iedereen staat op het spel. Dus zullen wij in actie blijven komen."

De Jonge Klimaatbeweging ziet de toekomst somber in. "Een partij die spreekt van zinloze klimaathobby's en alle klimaatmaatregelen direct door de shredder wil gooien, heeft niets te zoeken in het Torentje", aldus de beweging, die zegt de stem van jongeren in het klimaatdebat te vertegenwoordigen.

Marijnissen: 'Uitslag is niet best voor ons'

SP-leider Lilian Marijnissen zegt teleurgesteld te zijn in haar zetelaantal in de exitpoll. De SP verliest 4 zetels. "De uitslag is niet best voor ons. We willen Nederland socialer maken en een grote SP is de beste garantie daarvoor."

Marijnissen vindt het te vroeg om met analyses en conclusies te komen. "Dat gaan we de komende dagen onderzoeken en lessen trekken en kijken hoe we er verder mee gaan. Het lijkt erop, maar daar wil ik me niet achter verschuilen, dat veel mensen toch hebben gedacht: ik stem op een partij die misschien wel de grootste kan worden. Daarvoor waren we niet in de race."

Of ze kan aanblijven als partijleider is aan de leden van SP, zegt Marijnissen, maar ze is "supergemotiveerd om de strijd voort te zetten".

'Rechts blok was al stevig, maar nu met PVV als grootste partij'

In de live verkiezingsuitzending van de NOS concludeert politiek verslaggever Xander van der Wulp dat het zetelaantal van het 'rechtse blok' - VVD, PVV, Ja21 en FvD - niet per se is gegroeid, maar dat de verdeling is veranderd: "Dat blok haalt nu 63 zetels, de vorige keer hadden die partijen 62 zetels. In principe hadden we al een vrij stevig rechts blok, alleen zijn ze nu meer naar Wilders getrokken. Ook om de VVD een signaal te geven: migratie vinden we echt belangrijk."

Van Baarle (Denk): 'Winst PVV leidt bij veel mensen tot angst'

De winst van Wilders is een bedreiging van de mensenrechten en de rechtsstaat, zegt Stephan van Baarle (Denk). Dat leidt volgens de 32-jarige lijsttrekker "bij heel veel mensen tot angst". Hij wil de PVV-leider niet feliciteren met zijn winst.

"We laten ons niet intimideren, we zullen vanaf dag één een schild vormen tegen extreemrechtse retoriek en knokken voor de minderheden in dit land. Denk is harder nodig dan ooit in de strijd tegen racisme en discriminatie. Bestrijding van uitsluiting en moslimhaat zit in ons DNA."

Eerste uitslag van gemeente op vasteland binnen

Schiermonnikoog en Vlieland hebben hun uitslagen al doorgebeld, nu is ook de eerste uitslag van een gemeente op het vasteland binnen. In de gemeente Rozendaal, bij Arnhem, blijft de VVD de grootste partij. De partij krijgt 34,9 procent van de stemmen, iets minder dan bij de vorige Kamerverkiezingen.

Forse winst is er in het Gelderse dorp voor GroenLinks-PvdA. Die partij stijgt van 10,1 naar 18 procent van de stemmen. D66 verliest fors en gaat van 22,9 naar 12,3 procent. NSC, PVV, CDA, Volt en de Partij voor de Dieren volgen. De opkomst was 94,7 procent.

Bontenbal: 'Als er één ding is dat ik niet ga doen, dan is dat de moed opgeven'

Een teleurgestelde Henri Bontenbal (CDA) sprak vanavond zijn partijgenoten toe. Zijn partij verliest volgens de exitpoll van Ipsos 10 zetels. Hij wil het verkiezingsresultaat laten bezinken. "Ik ben en blijf overtuigd van ons nieuwe verhaal: het verhaal van een fatsoenlijk land waar we omzien naar elkaar. Hier gaan we de komende jaren mee door."

Timmermans (GroenLinks-PvdA): 'Nu tijd om democratie te verdedigen'

"Het is nu tijd om de democratie en rechtstaat te verdedigen", reageert GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans op de exitpoll. Hij geeft aan teleurgesteld te zijn in het resultaat van zijn partij, maar hij riep zijn achterban op om elkaar te steunen.

"Ik heb jullie even nodig vanavond", zei Timmermans, die veel pauzes liet vallen in zijn toespraak. Hij riep iedereen op elkaar vast te houden. "Wij laten in Nederland niemand los. In Nederland is iedereen gelijk." Ook feliciteerde hij PVV-leider Geert Wilders, waarna er boegeroep was te horen in de zaal.

Worstelen met stembiljetten

Jetten (D66) spreekt van 'harde klap', haalt hard uit naar VVD en PVV

Jetten (D66) noemt de uitslag van de exitpoll een harde klap. "We hadden op meer gehoopt." In de exitpoll staat D66 op 10 zetels, ten opzichte van de huidige 24.

In zijn toespraak na de exitpoll haalde Jetten tevens hard uit naar de VVD en PVV. "Wilders voerde de afgelopen weken een campagne met en zogenaamde gematigde toon, maar wij wisten dat achter die gematigde toon nog altijd extreme ideeën zitten. Hij wil uit Europa en uit het klimaatbeleid en scheert hele bevolkingsgroepen over een kam. Hij bedrijft een politiek van intolerantie."

Volgens Jetten is de winst van de PVV deels te verklaren door "keuzes" van de VVD: "Want de VVD heeft er de afgelopen zomer voor gekozen om in plaats van grip op migratie te krijgen, nee te zeggen op een pakket van migratie. Vervolgens kiest Yesilgöz ervoor om de deur wagenwijd open te zetten voor Wilders. Ze heeft politiek van intolerantie genormaliseerd, terwijl die nooit normaal had mogen zijn."

Klaver: geschrokken van deze uitslag

Jesse Klaver, de nummer drie van GroenLinks-PvdA, zegt dat hij is geschrokken van de exitpoll van Ipsos in opdracht de NOS en RTL, waarin de PVV veruit de grootste partij wordt.

"Ik zie dat er een partij heeft gewonnen die zo ongelofelijk veel mensen uitsluit. Aan alle mensen die zich zorgen maken over wat dit voor hem haar betekent: we blijven voor jullie knokken, we staan naast jullie en we zullen de rechtsstaat, die echt in het gedrang komt de komende tijd, blijven verdedigen."

Volgens de exitpoll komt het samenwerkingsverband tussen GroenLinks en de Partij van de Arbeid uit op 25 zetels.

Rutte wil niet reageren op vraag BBC

Gevraagd naar een reactie op de exitpoll door een BBC-verslaggever zegt demissionair premier Rutte dat hij niet wil reageren. "Dat is voor de nieuwe partijleider".

Yesilgöz: 'Denk niet dat Wilders een meerderheid kan vormen'

Voor de microfoon van de NOS zegt VVD-lijsttrekker Yesilgöz dat ze niet verwacht in een kabinet terecht te komen met Wilders als premier. "Ik heb gezegd dat ik dat niet zie gebeuren omdat Wilders geen meerderheid kan vormen. Maar hij is nu aan zet en hij moet laten zien dat hij zo'n meerderheid wel kan vormen."

Yesilgöz vindt niet dat haar partij een strategische fout heeft gemaakt door de deur voor de PVV op een kier te zetten. "Dat denk ik niet. Het gaat om de zorgen van mensen die niet gehoord zijn. Als je die blijft negeren in de politiek ga je dit krijgen. Dat is wat hier aan de hand is."

Dassen (Volt) gefrustreerd om winst PVV

De winst van de PVV is voor Volt-leider Laurens Dassen teleurstellend en frustrerend. "Ik sta hier met een zwaar gemoed", zei hij in eerste reactie op de exitpolls. Daarin komt Volt uit op 2 zetels, een verlies van 1 zetel ten opzichte van 2021.

"PVV staat lijnrecht tegenover alles waar wij voor staan", zei Dassen in Utrecht. "Dit is een partij die mensen uitsluit, die voor een Nexit is."

Enkele coalitiemogelijkheden op basis van de exitpoll

Welke partijen halen samen een zetelmeerderheid op basis van de exitpoll? Politiek verslaggever Marleen de Rooy zet enkele opties op een rij:

Met onze meerderhedenzoeker kunt u zelf kijken welke partijen samen een meerderheid halen op basis van de exitpoll.

Wilders: 'Zo'n mega-overwinning moet gerespecteerd worden'

Voor de camera van de NOS reageert Geert Wilders op zijn verkiezingswinst, op basis van de exitpoll. "Ik moet nog in mijn arm knijpen, zoveel zetels. We zijn verdubbeld en by far de grootste partij van Nederland. Ik ben ontzettend dankbaar."

"Het signaal dat de Nederlandse kiezer nu massaal geeft is: het moet anders. We hebben de mensen hoop gegeven. Ik ben er ontzettend trots op en ik zie het als een enorme verantwoordelijkheid."

Moslimorganisaties: grote zorgen na winst PVV

Islamitische en Marokkaanse organisaties in Nederland maken zich grote zorgen over de verkiezingswinst van de PVV. "De ontreddering en de angst zijn heel erg groot", zegt Habib el Kaddouri van het Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders (SMN) tegen persbureau ANP.

Muhsin Köktas van het Contactorgaan Moslims en Overheid (CMO) vraagt zich af of moslims nog een toekomst hebben in Nederland. "Iedereen heeft het over bestaanszekerheid, maar ik weet niet of wij die nog hebben. Ik voel me niet veilig. We waren hier bang voor, maar hadden niet gedacht dat de PVV de grootste zou kunnen worden. Wij kunnen niets doen, alleen vasthouden aan de grondwet waarin gelijkheid en godsdienst als rechten wordt genoemd."

Ook Nourdin El Ouali, directeur-bestuurder bij Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond reageert op de uitslag: "Het totale wantrouwen van de overheid naar de moslimgemeenschap is al lang een feit. Dat Wilders nu de grootste is, is daar slechts het uiterlijk symbool van. Hij was tot vanavond de ongekroonde koning van de islamofobie. Vanavond heeft hij zijn kroon gekregen."

Schiermonnikoog als eerste klaar met tellen

Schiermonnikoog is als eerste klaar met het tellen van de stemmen. GroenLinks-PvdA is op het eiland de grootste geworden.

De strijd om het melden van de eerste eindstand gaat meestal tussen Schiermonnikoog, Vlieland en het Gelderse Rozendaal. Dat zijn de kleinste gemeenten van het land.

Hongaarse leider Orban feliciteert Geert Wilders

De rechts-populistische premier van Hongarije, Orban, heeft Geert Wilders en de PVV gefeliciteerd. Hij sprak op X over the winds of change:

Omtzigt: beschikbaar om vertrouwen om te zetten in daden

"Wat een avond", zo begint Pieter Omtzigt (NSC) zijn toespraak, reagerend op de exitpoll. "Wat hebben we een geweldig resultaat geboekt. Drie maanden geleden waren we zo klein. En nu met 44 kandidaten en 10.000 leden hebben meer dan een miljoen mensen het vertrouwen in ons gesteld. Het vertrouwen voor een beter bestuur in Nederland. Voor een echte bestaanszekerheid en grip op migratie."

"We zijn van ver gekomen. Die 'functie elders' is in Den Haag de komende jaren. Wij zijn beschikbaar om dit vertrouwen vanaf morgen om te zetten in daden." In zijn speech hintte Omtzigt er verder op dat hij bereid is om plaats te nemen in een kabinet, maar benadrukte hij daarbij dat het vormen van een nieuwe regering niet eenvoudig zou worden gezien de uitslag, zonder daarbij de naam van de PVV te noemen.

Yesilgöz (VVD): 'Uitslag valt tegen, er is onvoldoende geluisterd naar mensen'

VVD-lijsttrekker Yesilgöz zegt in een eerste reactie op de exitpoll dat de uitslag "tegenvalt". Yesilgöz: "Ik denk dat hier grote lessen voor de politiek in zitten. Er is onvoldoende geluisterd naar de mensen, er zijn onvoldoende werkbare oplossingen geboden. Het voortouw ligt nu niet bij ons. Maar ik ben ongelofelijk trots op de partij."

Yesilgöz feliciteerde in haar korte toespraak Wilders, Timmermans, Omtzigt "en de andere winnaars".

Teleurstelling bij JA21

"We're still standing", zegt lijsttrekker van JA21 Joost Eerdmans, in een eerste reactie op de exitpoll. De partij komt daarin uit op 1 zetel, wat een verlies van 2 zetels zou betekenen ten opzichte van de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2021.

"Het is een schokgolf voor Nederland", zegt Eerdmans, die PVV-leider Wilders feliciteert. "Er zijn ook veel verliezers en wij horen daar bij. Maar we zijn blij dat we zijn gehandhaafd." De nummer twee op de lijst, Annabel Nanninga, zegt dat ze "graag naast Joost had gezeten in de Tweede Kamer, maar ik blijf me gewoon voor jullie inzetten vanuit de Eerste Kamer".

Politiek verslaggever Xander van der Wulp over PVV-winst

De PVV komt volgens de exitpoll als grootste partij uit de verkiezingen en zal daarmee het initiatief nemen in het vormen van een regering. Politiek verslaggever Xander van der Wulp: "Het is duidelijk een mooie avond voor hen, maar er zal ook veel op ze af komen de komende tijd. We vragen ons steeds af: heeft Omtzigt wel de mensen met zijn nieuwe partij? Maar hetzelfde geldt voor Geert Wilders en de PVV. Wilders heeft een partij zonder leden, dat is ook een uniek element.

"Wilders bepaalt veel achter de schermen binnen zijn eigen fractie. Hij heeft maar een paar mensen om hem heen die meebeslissen. Sommige fractieleden hebben al jaren heel weinig te zeggen over de koers van de partij. Dit is een grote uitdaging die op Wilders afkomt."

Bijgestelde exitpoll: nek-aan-nekrace GroenLinks-PvdA en VVD

In de bijgestelde exitpoll van Ipsos in opdracht van NOS en RTL zitten GroenLinks-PvdA en VVD dichterbij elkaar dan in de exitpoll van 21.00 uur. De Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders komt net als eerder op de avond uit op 35 zetels. Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2021, haalde de partij fors minder zetels: 17.

Wie er na de PVV komt is volgens onderzoeksbureau Ipsos too close to call. GroenLinks-PvdA van Frans Timmermans staat in deze indicatie op 25 zetels (voorheen samen 17 zetels) en de VVD van Dilan Yesilgöz heeft er 24 (in 2021 34). In de poll van 21.00 uur stond GroenLinks-PvdA nog op 26 en de VVD op 23.

Nieuwkomer NSC, de partij van Pieter Omtzigt, komt in deze exitpoll als vierde partij uit de bus met 20 zetels.

Wilders in eerste reactie: partijen moeten over eigen schaduw heen springen

PVV-leider Wilders heeft een eerste toespraak gegeven na de bekendmaking van de exitpoll waaruit blijkt dat zijn partij met afstand de grootste is geworden bij de Tweede Kamerverkiezingen. "De grootste partij van Nederland, en ik zeg jullie, de kiezer heeft gesproken. We zijn het spuugzat en wij gaan zorgen dat die Nederlander weer op één komt te staan", zei Wilders.

Wilders deed verder een oproep aan andere partijen om te zoeken naar overeenkomsten. "De PVV wil vanuit een prachtige positie samenwerken met andere partijen en dat betekent dat iedere partij, ook de onze, over zijn schaduw heen moet springen." De PVV-leider hield zijn aanhang voor dat Nederlanders weer hoop hebben. "En die hoop van Nederland is dat de mensen hun land terugkrijgen. Dat de asieltsunami wordt beperkt, dat bij mensen weer meer geld in hun portemonnee komt."

Voor de NOS-microfoon herhaalde Wilders die woorden en voegde toe dat hij hoopt die agenda met andere partijen uit te kunnen voeren. "Het kan niet dat door een mislukte formatie straks Frans Timmermans ermee aan de haal gaat, dat moet niet gebeuren." Gevraagd naar zijn gedroomde kabinet stelde Wilders de uitvoering van zijn agenda "niet over links zal kunnen". Hij denkt aan een coalitie met BBB, VVD en/of NSC, en "andere partijen zijn ook welkom". Wilders: "Ik zal mezelf redelijk opstellen, ondanks die prachtige overwinning".

Denk 'teleurgesteld' na exitpoll

Medeoprichter en oud-fractievoorzitter Farid Azarkan is "teleurgesteld" in de exitpoll. Denk had gehoopt op zijn minst de huidige 3 zetels in de Tweede Kamer te behouden, maar in de exitpoll blijft de partij steken op 2 zetels.

Politicoloog over verlies VVD: 'Eerste keer duidelijk afgestraft'

Volgens politicoloog Carolien van Ham heeft de VVD "totaal onverwacht" verloren. Volgens de eerste exitpoll gaat de partij van 34 naar 23 zetels. "We hebben eigenlijk de hele regeerperiode gezien dat alleen de coalitiepartners van de VVD worden afgestraft, dat de VVD een heel trouw electoraat heeft en dus nooit betaalt voor fouten tijdens het regeren. Dit is voor het eerst dat we dat duidelijk wel zien."

Van Ham verklaart dit onder meer doordat de VVD bekend is om een aantal thema's: economie, veiligheid en migratie. "Maar het issue migratie delen ze met de PVV. Dan wordt het moeilijker om competitie te voeren. Een nieuwe lijsttrekker is altijd een beetje riskant, maar het kan ook zijn dat er gewoon een aantal VVD'ers zijn die zeggen: het is klaar. Er zijn zoveel crises geweest. We hebben behoefte aan een kabinet over rechts met meer kleur, niet meer een midden-kabinet."

NSC tevreden met exitpoll, maar winst PVV 'een schok'

Nicolien van Vroonhoven van Nieuw Sociaal Contract (NSC) zegt dat ze "blij en trots" is, in een eerste reactie op de exitpoll. De nieuwe partij van Pieter Omtzigt zou in één klap 20 zetels krijgen in de Tweede Kamer. "Een nieuwe periode gaat beginnen", zegt de nummer twee. Van Vroonhoven noemt de winst van de PVV ook een "gigantische schok". Ze wil niet zeggen of de partij blijft bij het uitsluiten van de PVV. Daar zal NSC-leider Pieter Omtzigt later wat over zeggen, zegt ze.

Sfeer gelaten bij uitslagenavond SP

Op de uitslagenavond van de SP op het partijbureau De Moed in Amersfoort is de sfeer in de zaal gelaten, kort nadat op basis van de exitpoll duidelijk was geworden dat de partij een fors zetelverlies moet incasseren. In de exitpoll komt de partij van Lilian Marijnissen uit op 5 zetels, tegen 9 zetels nu.

De partijvoorzitter van de SP, Jannie Visscher, vindt het jammer dat de partij vier zetels lijkt te verliezen: "Dat komt waarschijnlijk omdat mensen strategisch hebben gekozen. Ik schrik wel van winst van de PVV. Die heeft toch een aantal standpunten waar we moeite hebben, omdat ze groepen buitensluiten."

'Dit hadden ze ook hier bij de PVV niet zien aankomen'

Gejuich op Scheveningen waar PVV-aanhangers de eerste exitpolls van de verkiezingen zien. "Er werd gejuicht toen duidelijk werd dat de PVV met liefst 35 zetels de grootste is geworden. Dit hadden ze niet zien aankomen", ziet verslaggever Michiel Breeveld:

BIJ1 juicht ongeacht 0 zetels in eerste exitpoll

Ondanks dat BIJ1 tijdens de exitpoll van Ipsos op 0 zetels staat, klinkt er gejuich op de partijbijeenkomst in Amsterdam Zuidoost. Lijsttrekker Edson Olf sprak van een geslaagde campagne van twee maanden. De nummer een van de partij is "moe maar voldaan" en ervan overtuigd dat het geluid van de partij in het hele land bekend is. "We zijn meer dan de thema's racisme en ongelijkheid."

Gezondheidszorg belangrijkste thema bij partijkeuze

Ipsos heeft kiezers ook gevraagd wat een rol speelde bij de partijkeuze. Op de eerste plaats stond daarbij gezondheidszorg (66 procent). Daarna volgden de kosten voor levensonderhoud (61 procent), de betrouwbaarheid van de overheid (60 procent), normen en waarden (56 procent), bestaanszekerheid (56 procent) en immigratie (52 procent). Bij PVV-kiezers speelde juist immigratie een grote rol bij de keuze, blijkt uit het kiezersonderzoek.

BBB-lijsttrekker Van der Plas blij met 7 zetels

Lijsttrekker Caroline van der Plas van de BoerBurgerBeweging (BBB) is heel blij met de 7 zetels die BBB volgens de eerste exitpoll zou krijgen. Ze viel haar partijgenoot Mona Keijzer in de armen. Keijzer noemde de bekendmaking geweldig. De zaal juichte toen de 7 zetels werden genoemd.

"We doen gewoon mee met 7 zetels. We gaan gewoon de coalitieonderhandelingen in. Ik heb er 100 procent vertrouwen in dat wij ook in een coalitie zullen komen," zegt Van der Plas.

Eerste reactie Wilders

Geert Wilders heeft op X een korte video geplaatst, waarin zijn eerste reactie op de exitpoll te zien is.

Opkomstpercentage op basis van exitpoll: 77,2 procent

Het opkomstpercentage van de verkiezingen is, op basis van de exitpoll, 77,2 procent. Dat is 1,5 procentpunt lager dan de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2021. Toen stemde 78,7 procent van de kiesgerechtigden.

Omdat er in 2021 drie dagen gestemd kon worden vanwege corona, werd het opkomstpercentage gedurende deze verkiezingsdag vergeleken met de verkiezingen in 2017.

Vergeleken met 2017 ligt het opkomstpercentage dit jaar een stuk lager: toen ging 81,6 procent naar de stembus.

Politicoloog: exitpoll historisch, grootste verschuiving ooit

"Deze exitpoll is historistisch, het is de grootste verschuiving die we ooit in Nederland hebben gezien", zegt politicoloog Tom van der Meer. "Het is natuurlijk vooral opvallend hoe groot de PVV is geworden."

Volgens Van der Meer zijn er drie dingen gebeurd. "Ten eerste hebben we elf jaar een middenkabinet gehad. Als reactie op dat kabinet gaan kiezers vooral naar de flanken. Ten tweede was migratie een groot thema en kiezers denken bij dat thema al snel aan de PVV. Als laatste heeft VVD-leider Yesilgöz de deur opengezet naar de PVV als coalitiepartner. In Nederland zoeken mensen al lang een partij die meer uitgesproken is dan de VVD, maar wel kan besturen. Nu die deur naar de PVV openstaat, hebben ze die gevonden."

De exitpoll in de verkiezingsuitzending

Exitpoll: groot gat tussen vier grootste partijen en rest

Tussen de vierde partij, NSC, en de kleinere partijen zit in de exitpoll van Ipsos in opdracht van NOS en RTL een flink gat: de eerstvolgende partij is D66 met 10 zetels (voorheen 24) en BBB met 7 zetels (voorheen 1). Daarna volgen het CDA en de SP allebei met 5 zetels, gevolgd door PvdD met 4 zetels.

FvD, CU en SGP halen alle drie 3 zetels. Twee partijen zijn goed voor 2 zetels: Volt en Denk. 50Plus en JA21 halen allebei 1 zetel. Als deze exitpoll overeenkomt met de uiteindelijke verkiezingsuitslag komen BIJ1 en BVNL niet terug in de Tweede Kamer.

Exitpoll: PVV veruit de grootste partij

De Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders gaat aan kop in de exitpoll die onderzoeksbureau Ipsos in opdracht van de NOS en RTL heeft gehouden. Volgens deze eerste indicatie van de verkiezingsuitslag komt de PVV op zo'n 35 zetels uit. Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2021, haalde de partij fors minder zetels: 17.

Achter de PVV staan GroenLinks-PvdA van Frans Timmermans met 26 zetels (voorheen samen 17 zetels) en de VVD van Dilan Yesilgöz met 23 zetels (voorheen 34). Nieuwkomer NSC, de partij van Pieter Omtzigt, komt in deze exitpoll als vierde partij uit de bus met 20 zetels.

Lees hier meer:

Volg de uitzending live

Hoe heeft Nederland vandaag gestemd? De uitslagenavond is live online hier te volgen.

Wat gebeurt er om 21.00 uur?

Om 21.00 uur, na het sluiten van de stembureaus, wordt direct de exitpoll van Ipsos bekend. De exitpoll in opdracht van de NOS en RTL wordt gemaakt op basis van 60 stembureaus. Mensen is na het stemmen gevraagd hun stem opnieuw uit te brengen. De foutmarge is per partij 1 à 2 zetels. Zoveel kan de exitpoll dus verschillen van de werkelijke uitslag.

Om 21.30 uur komt er een update van de exitpoll. Daarin zijn ook de gegevens uit het laatste half uur voor het sluiten van de stembureaus verwerkt.

Hoe de NOS verslag doet van de verkiezingsresultaten, is te lezen in dit artikel:

Opkomst tot 19.45 uur 66 procent

Tot 19.45 uur heeft 66 procent van de stemgerechtigden gestemd, meldt onderzoeksbureau Ipsos.

Het percentage is lager dan bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017: toen was het op hetzelfde tijdstip 73 procent.

In 2021 waren er ook landelijke verkiezingen, maar vanwege de coronapandemie kon er drie dagen gestemd worden en waren er andere bijzonderheden zoals onder meer een groter aantal briefstemmen. Om een goede vergelijking te kunnen maken is er daarom gekozen om de cijfers naast die van 2017 te leggen.

De opkomst kwam in 2017 uit op 81,6 procent. In 2021 was dat 78,7 procent.

Opkomst op Schiermonnikoog boven de 100 procent

De opkomst op Schiermonnikoog ligt al boven de 100 procent, meldt burgemeester Ineke van Gent op X .

De hoge opkomst komt door toeristen die op het eiland komen stemmen, legt ze uit aan Omrop Fryslân. "November is de wandelmaand", zegt van Gent. "Maar we hebben gelukkig genoeg biljetten, dus we gaan het zien."

Schiermonnikoog was tijdens de Provinciale Statenverkiezingen afgelopen maart als eerste gemeente klaar met het tellen van de stemmen. Vlieland en het Gelderse Rozendaal komen vaak ook snel met de uitslagen.

Stemmen in een museum, moskee of gemeentehuis

Wat heeft Nederland gestemd?

In dit blog praten we je de hele dag bij over al het nieuws over de uitslagen van de verkiezingen. Wil je het blog van vanmiddag teruglezen? Dat kan hier .