Een minister die moedeloos het hoofd op tafel legt. Een staatssecretaris Asielzaken die na maanden hard werken voor de camera's volschiet. Bij andere betrokkenen gelatenheid, verdriet en ook opluchting dat het voorbij is. Wat ging er aan deze emoties vooraf? Een reconstructie.
De val van dit kabinet, op zeker moment, was onvermijdelijk. Maar dat het al na anderhalf jaar zou stranden op het asieldossier, kon niemand voorspellen. In drie maanden tijd werd dit voor VVD, D66, CDA en ChristenUnie een splijtzwam van formaat, die het politiek onmogelijk maakte om samen verder te regeren.
Woensdag 12 april is een belangrijk moment in de aanloop naar deze kabinetscrisis. Uit nieuwe cijfers over de instroom van asielzoekers blijkt dat de komende jaren vele duizenden mensen meer naar Nederland komen dan verwacht. De VVD spreekt meteen van "een onhoudbare situatie".
De cijfers leidden tot "intensieve gesprekken" in het kabinet, zegt premier Mark Rutte die week op zijn persconferentie. "Het leidt tot grote maatschappelijke vraagstukken over opvang, onderwijs, huisvesting. Die moeten we zien te beantwoorden en dat is niet eenvoudig."
Ik herhaal mijn eerdere uitspraak: 'Mark, schiet eens op'
Rutte kondigt maatregelen aan "eerder binnen weken dan maanden". Hij denkt dat de coalitie daar ondanks de politieke tegenstellingen wel uit komt. Maar de weken worden maanden.
Een proefballonnetje
In februari had het CDA al gepleit voor een twee-status-stelsel. Bepaalde vluchtelingen zouden dan een tijdelijke verblijfsvergunning voor een tot drie jaar krijgen. Toen al zei het CDA het recht op gezinshereniging voor deze groep te willen beperken. De ChristenUnie kon het niet serieus nemen. Kamerlid Don Ceder noemde het schamper "een proefballonnetje".
Maar na de alarmerende cijfers van 12 april lag het wel degelijk serieus op tafel. Maandenlang voerden de coalitiepartijen wekelijks gesprekken over asielmaatregelen. Maar ze kwamen er niet uit en het dossier werd steeds doorgeschoven.
Om nog een beetje opgewekt over te komen, zeiden de partijen dat ze met andere migratiethema's al heel ver waren. Ze bedoelden dan arbeidsmigratie, buitenlandse studenten en huwelijken met buitenlandse partners. Maar het asieldossier zat muurvast.
Op maandag 3 juli begon het te rommelen. De eerste bronnen meldden dat er een hopeloze situatie was ontstaan en dat het deze week wel eens erop of eronder kon zijn. "Het zou vrijdag in de ministerraad wel eens hoog op kunnen lopen. Heel hoog zelfs."
'Mark, schiet eens op'
Dat de druk vanuit de VVD kwam werd dinsdag duidelijk. Toen maakte fractievoorzitter Sophie Hermans in de gangen van de Tweede Kamer de deadline van haar partij wereldkundig. Vrijdag moest er toch echt een akkoord liggen. "Ik herhaal mijn eerdere uitspraak 'Mark, schiet eens op'."
Het was een duidelijk politiek signaal. Het moest afgelopen zijn met het gedraal van voornamelijk de ChristenUnie, die 'nee' bleef zeggen tegen voorstellen omdat die niet humaan zouden zijn. "Alsof het humaan is om mensen met mensensmokkelaars hier naartoe te laten komen en dan in het gras bij Ter Apel te laten liggen", redeneerden VVD'ers.
Buiten de camera's werd gezegd dat een val van het kabinet niet werd uitgesloten. Die harde opstelling kwam voor D66, CDA en ChristenUnie als een verrassing.
Goed voor het profiel
Op woensdag, de dag van zomerstorm Poly, deed D66 in de media een kansloos voorstel. "Waarom wachten op het kabinet? Laat de fractievoorzitters onderhandelen", stelde fractievoorzitter Jan Paternotte voor. Maar bij de ChristenUnie wisten ze al dat Hermans (VVD) en Pieter Heerma (CDA) dat niet zagen zitten.
Er zijn dingen die je aan ons kunt vragen en er zijn dingen die je niet van ons kunt vragen
's Avonds zouden de meest betrokken ministers het toch weer proberen op het ministerie van Rutte. Die zou "een persoonlijke poging doen om de boel in beweging te krijgen". Dat wil zeggen een voorstel dat voor de ChristenUnie acceptabel kon zijn.
Maar tot grote verbazing van die partij stond daar nog steeds het beperken van gezinshereniging in. En dat terwijl ChristenUnie-leider Mirjam Bikker weken geleden al tegen Rutte had gezegd: "Het twee-status-stelsel is bespreekbaar, maar dát echt niet." Toch wilde de partij niet boos weglopen. "Als het zo moet, gaat hij zelf maar naar de koning", was daar de sfeer.
De avond eindigde met onheilspellend kijkende ministers die nog niets hadden bereikt. De val van het kabinet was een serieus scenario geworden.
En zo slecht was dat niet voor de VVD, klonk het. Een kabinetscrisis over asiel is voor de achterban te begrijpen en het is goed voor het politieke profiel. En van Rutte werd gezegd dat hij nog wel een keer lijsttrekker wilde worden. Dat was nu, zonder concurrentie, een uitgelezen kans.
Allerallerallerlaatste variant
Na het overleg van woensdagavond komen vanuit de partijen veel frustraties naar buiten. 'Onverklaarbaar' en 'roekeloos' noemen betrokkenen de opstelling van Rutte, die op ramkoers zou zijn. Hij zou bewust op een breuk aansturen.
CU-leider Bikker geeft donderdag voor de camera een politiek signaal af. De eis om gezinshereniging voor sommige vluchtelingen te beperken ging over de rode streep die de CU als gezinspartij had getrokken. "Er zijn dingen die je aan ons kunt vragen en er zijn dingen die je niet van ons kunt vragen."
Toch hebben CDA, D66 en CU donderdagavond nog het idee dat ze eruit kunnen komen. Rutte biedt zijn excuses aan voor hoe hij het woensdagavond heeft aangepakt en dat helpt wel een beetje. Maar de beperking van de gezinshereniging blijft op tafel liggen.
Er wordt over verschillende varianten gesproken, die weer allemaal onacceptabel zijn voor de CU. De vier partijen zien in dat het hopeloos is. De ministers beginnen openlijk over de val van het kabinet te praten. Ze spreken af dat als het klapt, ze alle vier de stekker eruit trekken en niet één partij.
Om kwart voor twee 's nachts gaan ze naar huis met de afspraak dat VVD-staatssecretaris Eric van der Burg nog een allerallerallerlaatste variant uitwerkt, die door de VVD 'De Noodrem' werd genoemd. Gezinshereniging zou pas worden beperkt als de opvang overvol zit.
Vanuit de auto
Vrijdag na de gewone ministerraad ontvangen de onderhandelaars de papieren. CU-minister Schouten laat Rutte om vijf voor vijf vanuit de auto weten dat het nog steeds over de rode lijn van de ChristenUnie gaat. Rutte wist toen dat het klaar was, nog voor het overleg om vijf uur was begonnen.
Dit is trekken aan een dood paard
Eenmaal binnen wordt er toch nog een rondje gedaan. Schouten herhaalt dat het hele pakket migratiemaatregelen lastig te dragen is, maar dat de stop op gezinshereniging echt onacceptabel is.
CDA-leider Wopke Hoekstra smeekt de anderen tevergeefs nog door te blijven praten. De ernst van de situatie dringt tot hem door. CDA-minister Hugo de Jonge ziet in dat het geen zin heeft. "Dit is trekken aan een dood paard." Hoekstra legt wanhopig het hoofd op tafel.
Enkele minuten voor acht valt het doek. De andere ministers worden opgetrommeld voor de afsluitende vergadering.
