Hoe Hitler de fotografie gebruikte voor zijn imago

• Mirjam van Elburg

  redacteur NOS Evenementen

Het is 1945, de Tweede Wereldoorlog is ten einde, van Hitlers Derde Rijk is niets meer over. Een foto toont een kapotgeschoten gebouw, ergens in Duitsland, met daarop in grote letters geverfd "Hiervoor had Hitler 12 jaar de tijd nodig". Het is een verwijzing naar de leus waarmee Hitler in 1933 het Duitse volk een glorieuze toekomst beloofde: "Geef me 4 jaar de tijd".

De foto staat symbool voor de vernietiging en ontreddering die Hitler en zijn nazi-regime achterlieten, zeggen NIOD-onderzoekers Erik Somers en René Kok. Zij verdiepten zich de afgelopen jaren grondig in de rol die fotografie heeft gespeeld in de geraffineerde creatie van de Führer-mythe rond de persoon van Hitler. Vandaag verschijnt hun boek Adolf Hitler, de beeldbiografie.

Propaganda

"Hitler was de eerste in de geschiedenis die beeld nadrukkelijk gebruikte als middel om macht te vergaren en het vervolgens nog intensiever gebruikte om de macht te behouden", zegt Somers. De opkomst van Hitler en het nationaalsocialisme in de jaren 20 viel dan ook precies samen met de stormachtige opkomst van de fotografie.

Somers en Kok bestudeerden in archieven tienduizenden originele foto's van Hitler. Bij elke foto onderzochten ze opnieuw de historische context en met welke intentie het beeld is gemaakt. "Het onderzoek heeft ons veel meer inzicht opgeleverd in hoe de beeldpropaganda toen werkte."

Heinrich Hoffmann, fotograaf en lid van de NSDAP, wist Hitler er al in 1923 van te overtuigen dat fotografie een belangrijk middel was om zijn bekendheid en imago als sterke man te vergroten. "Hoffmann gaat ook met hem aan de slag in een studio, waar Hitler oefent met gebaren alsof hij een redevoering voor een groot publiek houdt", vertelt Kok. Hoffmann verkocht de foto's als briefkaarten.

Hoffmann behoorde tot de kleine groep vertrouwelingen rondom Hitler en werd zijn lijffotograaf. Hitler vertrouwde er blindelings op dat Hoffmann geen foto's zou publiceren die afbreuk zouden doen aan zijn imago. "In die beginperiode wisselt dat imago nogal. Hitler wil voornaam zijn en indruk maken, maar je ziet dat er een vorm van overacting in zit", vertelt Somers.

Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, had hij een heel propaganda-apparaat om zich heen en werd dat beeld tot in detail uitgedragen. "Dat varieert van Hitler als 'redder van de natie' tot waardig staatshoofd, tot een Führer die voorop gaat in de strijd, maar ook tot een vertrouwenwekkende man van vlees en bloed", zegt Somers.

Menselijk

Neem bijvoorbeeld de foto die Hoffmann maakt van Hitler op 29 juni 1934. Hitler wordt tijdens een bezoek aan de Reichsarbeitsdienst begroet door een meisje in een wit jurkje. Hitler buigt zich vriendelijk naar haar toe, het ideale moment voor Hoffmann om de Volkskanzler van zijn menselijke kant te laten zien.

De onschuldige ogende foto steekt schril af bij de gebeurtenissen later op diezelfde dag. "Na deze ontmoeting is Hitler direct naar München gereisd, waar op zijn bevel zo'n 200 leden van de Sturmabteilung (SA) zijn omgebracht tijdens de 'Nacht van de Lange Messen', vertelt Kok. Hitler zorgde er nadrukkelijk voor dat hij in beeld nooit direct in verband werd gebracht met de terreur, onderdrukking en massamoord die onder zijn verantwoordelijkheid plaatsvonden.

Toen nazi-Duitsland in 1939 Polen binnenviel, verruilde Hitler zijn zorgvuldig gecreëerde imago van 'man van de vrede' voor die van 'geniale veldheer'. Hij liet zich toejuichen toen hij met de Blitzkrieg Frankrijk binnen enkele weken op de knieën dwong. Maar toen hij met de inval in de Sovjet-Unie in 1941 niet het gewenste resultaat behaalde, verscheen Hitler nauwelijks meer in het openbaar.

Ingrijpende beslissingen

"Propagandistisch is Hitler vanaf dat moment niet meer inzetbaar. Als er geen successen te melden zijn, wil hij zich niet laten zien", zegt Kok. "Uiteindelijk wordt de oorlog bepaald op het slagveld en niet door propaganda", vult Somers aan. "Je kunt veel zaken mooier voorstellen dan ze zijn, maar als de legers verliezen, houdt het op."

Terwijl het volk geloofde dat Hitler al die tijd aan het front was, bracht hij een deel van de tijd door in zijn huis op de Obersalzberg in Zuid-Beieren. "Op die idyllische plek neemt Hitler zijn ingrijpendste beslissingen", zegt Kok.

"Veelzeggend is de kleurenfoto die fotograaf Walter Frentz op de Obersalzberg maakte van een wandeling van Hitler en SS-leider Heinrich Himmler op 3 april 1944. Zeer waarschijnlijk spraken zij hier over de massamoord op de Hongaarse Joden, die enkele weken later plaatsvond. Himmler was belast met de uitvoering daarvan."

De foto van Frentz is pas na de oorlog gepubliceerd, evenals de laatste foto's van Hitler, die dateren van 23 april 1945. Hij verliet even zijn bunker in Berlijn om de schade te bekijken. De dictator was toen al tot het besef gekomen dat de Slag om Berlijn verloren was. Toen hij enkele dagen later zelfmoord pleegde, betekende dat ook definitief het einde van de Führer-mythe.