Zo konden de Taliban Afghanistan razendsnel innemen

• Erika de Joode

  redacteur Online

Razendsnel, overrompelend, ongekend: over de opmars van de Taliban in Afghanistan is de afgelopen dagen veel gezegd. In ongeveer twee weken tijd namen strijders van de radicaal-islamitische beweging cruciale Afghaanse steden in, met gisteren als sluitstuk de hoofdstad Kabul.

Voor velen kwam de snelle machtsovername van de Taliban als een verrassing, maar volgens Afghanistan-kenner Martine van Bijlert wordt het steeds duidelijker dat de strijders zich hier al langer op aan het voorbereiden waren: maanden, zo niet jaren, schat ze in.

'Psychologische' overwinning

"Dat de Amerikanen koste wat kost wilden vertrekken, heeft natuurlijk een belangrijke rol gespeeld. Maar een andere beslissende factor is het netwerk dat de Taliban de afgelopen jaren hebben opgebouwd", zegt ze. "Ze hebben veel contacten gelegd met Afghanen, met de boodschap: deze regering gaat het niet redden, dus sluit je bij ons aan. Dus het is vooral een psychologische en diplomatieke overwinning geweest. En die hebben we niet zien aankomen, in ieder geval niet zo snel."

NOS op 3 maakte een explainer over de huidige situatie in Afghanistan en over hoe het land daar gekomen is:

Ook Jorrit Kamminga, Afghanistan-volger bij Instituut Clingendael, zegt dat de overwinning lang niet overal via 'militaire overmacht' is bereikt. "De Taliban hebben op lokaal niveau onderhandeld over de inname van steden en zijn erin geslaagd om met lokale machthebbers deals te sluiten. Dat laat zien dat die lokale en provinciale politiek belangrijker is dan het centralistische model dat wij de afgelopen twintig jaar hebben geprobeerd door te voeren."

Overigens schrijven meerdere media, zoals The Washington Post, dat die deals ook gepaard gingen met bedreigingen en beloftes over geld en genade.

Internationaal 'gefaald'

Volgens Kamminga is er in die twintig jaar van westerse aanwezigheid in Afghanistan wel veel gebeurd in het land, maar heeft een groot deel van de achterban van de Taliban daar niet van geprofiteerd. "Meer dan de helft van de bevolking leeft nog onder de armoedegrens, vooral in regio's buiten de grote steden. Daar konden de Taliban dus snel doorstoten."

Dat hebben ze slim gedaan, zegt hij. "En daarin schuilt het falen van de internationale gemeenschap. We zijn niet zelf met ze gaan onderhandelen. Dat gebeurde pas na 2018, toen oud-president Trump besloot om dat te gaan doen. We dachten: de Taliban zijn niet meer relevant. Dus zijn ze hun eigen gang gegaan."

Vrouwenrechten en sharia

De vraag is: hoe nu verder? Taliban-woordvoerders hebben daarover bij meerdere media uitspraken gedaan. Ze zeggen bijvoorbeeld dat ze een band willen opbouwen met de internationale gemeenschap en dat Afghanen niet bang hoeven te zijn voor wraakacties. Ook beloven de Taliban de rechten van vrouwen en minderheden en de vrijheid van meningsuiting te respecteren, maar wel binnen de context van de streng-islamitische normen van de sharia.

Afghanistan-kenner Van Bijlert gaat ervan uit dat ze dit wel menen, maar misschien niet kunnen waarmaken. "Het is onduidelijk hoe het er concreet gaat uitzien. Veel van de leiders zijn nog dezelfde en zij zijn in grote lijnen hetzelfde blijven denken over de regels. Ze hebben daarnaast nog steeds niet duidelijk gemaakt hoe zulke rechten 'volgens de sharia' eruitzien."

Volgens Van Bijlert, die onder meer via haar Afghanistan Analysts Network veel contacten heeft in het land, is het de vraag of de Taliban hun 'beleid' straks over het hele land voeren of dat er lokale verschillen zullen zijn. "Veel mensen zijn bang dat lokale machthebbers wel eens veel gewelddadiger of strikter zouden kunnen zijn dan het officiële beleid voorschrijft."

"En die angst is er niet alleen voor wetten en regels, maar ook voor het omslaan van de hele sfeer, met name in de stad. Dat het voor vrouwen op straat bijvoorbeeld veel vijandiger voelt."

Afghanistan-volger Kamminga denkt dat we de beloftes van de Taliban met een flinke korrel zout moeten nemen. "De vraag is of ze nu al bezig zijn met het terugdraaien van allerlei rechten, maar ze gaan zeker niet door met de internationale agenda die wij ook als Nederland hebben gesteund: die voor vrouwen, vrede en veiligheid."

In 2019, toen toenmalig president Trump bekendmaakte het Amerikaanse leger sneller terug te trekken uit Afghanistan, maakten we deze uitlegvideo over de Taliban:

Volgens Kamminga zeggen we vaak dat de Taliban van nu iets gematigder of moderner zijn dan die van de jaren 90. "Maar mijn oud-collega's in Kabul hebben een heel ander verhaal. Het zijn dezelfde ultraconservatieve krachten als toen."

Afghanistan-kenner Van Bijlert denkt wel dat de Taliban iets professioneler zijn geworden. "Vroeger waren ze met name een plattelandsbeweging die van het slagveld kwam en moest improviseren toen ze de macht overnamen. Ze wisten niets van regeren. Er zullen nu nog steeds veel problemen zijn, maar ze hebben wel al jaren kunnen oefenen met lokaal bestuur in de districten die ze al hadden ingenomen. Je ziet die professionalisering ook in hoe ze deze machtsovername hebben aangepakt en de mediastrategie die ermee gepaard gaat."

Sneller en minder corrupt

Als we willen voorspellen hoe een Taliban-regering eruit gaat zien, moeten we daarom niet alleen kijken naar de Taliban van twintig jaar geleden, maar ook naar hoe ze de afgelopen jaren op lokaal niveau hebben geregeerd, benadrukt Van Bijlert. "In de districten die ze in handen hadden, hebben ze heel erg ingezet op rechtspraak. Daarin waren ze vaker sneller en minder corrupt dan de regering. Meisjesscholen konden in sommige gebieden wel, maar slechts tot klas 6. Het is te hopen dat ze dat in de stad anders gaan aanpakken."